وحدت «ساختاری ـ واژگانی» جمله‌‌های همسانی (پیوسته)، یکی از الگوهای نحوی موسیقی‌‌آفرین در مثنوی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادپژوهشگاه علوم انسانی

2 دکتری ادبیات فارسی

.

چکیده

مثنوی معنوی از شگرف‌‌ترین آثاری است که پیوسته مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است. یکی از ویژگی‌‌های منحصر به فرد این شاهکار ادبی، وحدت «ساختاری ‌‌ـ واژگانی» جمله‌‌های همسانی (توازن نحوی و واژگانی) است. منظور از جمله‌‌های همسانی، جمله‌‌های مرکبی است که جمله‌‌واره‌‌هایشان با هم، رابطة همپایگی، تفسیری، بدلی یا تأکیدی دارند و هر یک از این جمله‌‌واره‌‌ها ممکن است مرکب وابسته باشند. باید اعتراف نمود که به نقش الگوهای نحوی، در ایجاد بلاغت و موسیقی کمتر توجه شده است. اگر صناعاتی مثل موازنه و ترصیع و... که مبتنی بر روش تسجیع و تکرار هستند، از دیدگاه نحوی بررسی شوند، روشن می‌‌شود که روش موازنه و ترصیع، جمله‌‌های همسانی است که ساختار زبانی و دستوری یکسانی دارند؛ یعنی این الگوی نحوی، بستر آن صناعات است. آنچه که الگوی وحدت «ساختاری‌‌ـ واژگانی»، بر صنایع مذکور فزونی دارد، این است که در صنایع مذکور آهنگ واژگان و خصوصاً آهنگ پایانی جمله‌‌ها اهمیت دارد و کمتر به وحدت ساختار دستوری و وحدت واژگانی توجه می‌‌شود. مولانا به نحو شگفت‌‌انگیزی این الگوی نحوی را چه در دیوان و چه در مثنوی به کار می‌‌گیرد و از تکرار واژگان و ترکیبات و جمله‌‌ها ابایی ندارد. چه بسا همین ساختار یکسان، موجد موسیقی در شعر وی است. این مقاله در عین آنکه نکته‌‌ای دستوری را تبیین و توصیف می‌‌نماید، به بررسی زبان اثر از حیث زیبا‌‌شناختی نیز می‌‌پردازد که به سبک‌‌شناسی منجر می‌‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Structural-Lexical Unity in Parallel Sentences: A Rhythm-Creating Syntactic Pattern in Mathnavi

نویسندگان [English]

  • Abolqasem Radfar 1
  • Muhammad Paknahad 2
1 Professor and Faculty Member at the Institute for Humanities and Cultural Studies
2 Ph.D Candidate in Persian Language and Literature at the Institute for Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

Mathnavi-ye Ma’navi is one of the magnificent works that has always been a subject of review and analysis. A unique characteristic of this literary masterpiece is its structural-lexical unity in parallel sentences (syntactic and lexical rhythm). Parallel sentences are compound sentences, clauses of which are related in terms of coordination, interpretation, apposition, or emphasis. Each of these clauses may be bound compound. It should be noted that the role of syntactic patterns in creating rhythm and eloquence has been neglected. If figures of speech such as parallelism and leonine verse, which are based on prose rhythm and repetition, are studied from a syntactical perspective, it will become clear that the methods of parallelism and leonine verseare in fact parallel sentences that have identical grammatical and linguistic structures. In other words, the syntactic pattern is the basis of the mentioned figures of speech. In addition to the structural-lexical unity, rhythm of words and especially the end rhyme are of importance in these figures of speech, whileunity of grammatical and lexical structures is less focused.Molanawonderfully used this syntactic pattern in both his Divan and Masnavi, notrefraining from repetition of words, compositions,and sentences. It is maybe the parallel structure thatcreates rhythm in his poem. The present paper is an attempt to explaina grammatical point and to study the language of Masnavi in terms of aesthetics, and consequently, stylistics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Language
  • Style
  • Prose Rhythm
  • Parallel and Dependent Compound Sentences
  • Structural-Lexical Unity
  • rhythm
منابع
قرآن. (1376). ترجمة مهدی الهی قمشه‌‌ای. تهران: دفتر فرهنگی نور وابسته به انتشارات مهشاد.
بهار، محمدتقی (1373). سبک‌‌شناسی. تهران: امیرکبیر.
پورنامداریان، تقی (1384). گمشده لب دریا. تهران: سخن.
تفتازانی، سعدالدین (1378). شرح المختصر. قم: دارالحکمه.
توکلی، حمیدرضا (1388). «مثنوی مولانا از شعر تا روایت»، هنر. ش 81 ، صص 60 – 96 .
خانلری، پرویز (1345). شعر و هنر. شرکت سهامی چاپ ایران.
خرقانی، حسن (1380). «آیه و ساختار آن،» بینات. ش 29، صص 48-69 .
خوش‌‌منش، ابوالفضل (1381). «جستاری در نظماهنگ قرآن کریم (3)»، بینات. صص 48 – 69 .
زمانی، کریم (1387). شرح جامع مثنوی معنوی. تهران: اطلاعات.
سعدی شیرازی، مشرف‌‌الدین مصلح بن عبدالله (1371).  گلستان. به کوشش خلیل خطیب رهبر.
شفائی، احمد (1363). مبانی علمی دستور زبان فارسی. تهران: نوین. 
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1373). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شمیسا، سیروس (1371). نگاهی تازه به بدیع. تهران: فردوس.
فرشیدورد، خسرو (1382). جمله و تحول آن در زبان فارسی. تهران: امیرکبیر.
---------- (1388). دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
مولانا جلال‌‌الدین بلخی. (1374). کلیات دیوان شمس، ج 1. تصحیح بدیع‌‌الزمان فروزانفر. تهران: ربیع.
---------------- (1387). شرح جامع مثنوی معنوی. شرح و توضیح کریم زمانی. تهران: اطلاعات.
وحیدیان کامیار، تقی (1379). «نثر مسجع فارسی را بشناسیم»، نامه فرهنگستان. تابستان. ش 15، صص 58 – 77.
وطواط، رشیدالدین (1362). حدائق السحر فی دقایق الشعر. تصحیح عباس اقبال. کتابخانه سنایی.
ولک، رنه و وارن آوستن (1382). نظریه ادبیات. ترجمة ضیاء موحد و پرویز مهاجر . تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
همایی، جلال‌‌الدین (1373). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما.
دانشمند، مرتضی (1390). «آوای موسیقایی آیات»، در دانشنامه موضوعی قرآن. موجود در سایت زیر: