تحلیل انتقادی گفتمان «مقامات» مشایخ صوفیه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار نشانه‌شناسی و زبان‌شناسی، دانشگاه هنر تهران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

شرح‏‏حال‏‏نویسی عرفانی، به طور کل، و «مقامات‏‏نویسی»، نگارش شرح حال یکی از اولیا و مشایخ صوفیه، به طور خاص، نقش ویژه‏‏ای در گذشتۀ فرهنگی و اجتماعی ایرانیان داشته و در ذهن و زبانِ بهترین شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان، پس از قرن پنجم، تأثیر عمده‏‏ای به جای گذاشته است، بنابراین، یکی از ژانرهای مهم تاریخ ادبیات عرفانی به ‌شمار می‌ر‏ود؛ گرچه، با همۀ ارزش و اهمیتش، چنان‌که باید شکافته و شناخته نشده است. پژوهش حاضر تلاشی است برای بررسی زبان و گفتمان دو متن از این نوع و مقایسة تفاوت‏‏ها و تغییراتی که در جریان تحولات نهاد تصوف در زبانِ این گونه متون بروز و ظهور یافته است. متن نخست، سیرت ابن خفیف (د 371 ق)، که به دست ابوالحسن دیلمی و در نیمة دوم قرن چهارم تألیف شده، از قدیم‏‏ترین مقامات‏‏ِ مشایخ صوفیه است و مقامات ژنده‌پیل، کهن‌‏‌‏ترین و گسترده‌‌ترین شرح حال احمد جام (د 536 ق)، آخرین نمونه از مقامات‏‏ِ عرفانی است که از قرن ششم (تا زمان حملة مغول) در دست داریم. روش تحقیق در این پژوهش روش کیفی است، اما در فرایند تحقیق، هر جا لازم بود، از داده‏‏های کمّی استفاده شد. در پژوهش حاضر، داده‏‏ها و اطلاعات (حکایات مندرج در مقامات‏‏) بر اساس مبانی روش‏‏شناسی فرکلاف در سه سطح، «توصیف»، «تفسیر»، و «تبیین»، تحلیل شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Discourse Analysis of Sufi Masters' “Maqamat”

نویسندگان [English]

  • Farzan Sojudi 1
  • Zeinab Akbari 2
چکیده [English]

Hagiographic literature and specifically “maqamat”, meaning recording one of the Sufi sheiks’ life and behavior, have had a critical role in our social and cultural past and an outstanding effect on our best poets' minds and language after the 5th century. Therefore it’s one of the prominent genres of mystical literature. Though they've had such significant role, not much study on them has been done yet. This paper analyses the language and discourse of two texts of this type and comperes the contrasts and conversions that appears through Sufism organization, in these texts' language. The first text, Sirat-ibn Khafif, composed by Abolhasan deylami (died in 173), is one of the most primitive hagiographies. The other one, Maqamat-i zhanda pil, one of the most archaic biographies of Ahmad Jam (died in 541), is in fact regarded as the last hagiography until before the end of the 6th century and Mongol invasion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critical Discourse Analysis
  • Sufi masters' maqamat
  • Systemic Functional Linguistics
قرآن کریم.
آقاگل‌‏زاده، فردوس (1385). تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علمی فرهنگی.
ابن جوزی، ابوالفرج (1368). تلبیس ابلیس، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پاکتچی، احمد (1392). جریان‏‏های تصوف در آسیای مرکزی، تهران: مؤسسة فرهنگی هنری و انتشارات بین‌‏المللی الهدی.
پنیکوک، الستر (1378). «گفتمان‏‏های قیاس‏‏ناپذیر»، ترجمة سیدعلی‌اصغر سلطانی، فصل‌نامة علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، ش 4.
دسپ، سهیل (1388). «تحلیل گفتمان غالب در رمان‌های سیمین دانشور (سووشون، جزیرة سرگردانی، و ساربان سرگردان»، رسالة دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
دهباشی، مهدی و علی‏‏اصغر میرباقری‏‏فرد (1384). تاریخ تصوف، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
دیلمی، ابوالحسن (1363). سیرت الشیخ الکبیر ابوعبدالله ابن خفیف الشیرازی، ترجمة فارسی رکن‌الدین یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح ا. شیمل طاری، تهران: بابک.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1383). تص‍وف‏ ایرانی در منظر تاریخی‏ آن، ت‍رج‍مة‏ م‍ج‍دالدین ‏کی‍وان‍ی، ت‍ه‍ران‏: س‍خ‍ن‏.
سلطانی، سیدعلی‏اصغر (1384). قدرت، گفتمان و زبان: ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر نی.
صدری‌نیا، باقر (1377). «تصوف، از دنیاگریزی تا دنیاگرایی»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش 168.
عبد احد، نسترن (1391). «بررسی و تحلیل زبان‏‏شناختی رمان‏‏های سووشون و عادت می‏‏کنیم با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی»، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
غزنوی، سدیدالدین محمد (1345). مقامات ژنده‌پیل (احمد جام)، به کوشش حشمت‌الله مؤید سنندجی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
غنی، قاسم (1389). تاریخ تصوف در اسلام: تطورات و تحولات مختلفة آن از صدر اسلام تا عصر حافظ، تهران: زوار.
فتوحی، محمود و محمدافشین وفایی (1387). «تحلیل انتقادی زندگی‌نامه‌های مولوی»، مجلۀ تخصصی زبان و ادبیات دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد، دورۀ چهل ‌و‌ یکم، ش 3، پیاپی 162.
فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمة فاطمه شایسته‌پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌‏‏ها.
لویزن، لئونارد (1384). میراث تصوف، ترجمة مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز.
مایر، فریتس (1388). سنگ بناهای معارف اسلامی (منتخبی از مقالات علوم اسلامی)، ترجمة مهر آفاق بابیوردی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
محبتی، مهدی (1389). «چهرة قشیری در اسرار التوحید (بررسی و تحلیل روش‌شناختی و محتوایی)»، فصل‌نامۀ متن‏‏پژوهی ادبی، ش 54.
مهاجر، مهران و محمد نبوی (1376). به سوی زبان‏‏شناسی شعر: رهیافتی نقش‏‏گرا، تهران: مرکز.
میراحمدی، فرزاد (1384). «بررسی نظام وجه در زبان فارسی بر اساس چهارچوب نقش‌گرای هلیدی»، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی.
واعظی کاشفی سبزواری، حسین واعظ (1350). فتوت‌نامة سلطانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ون‌دایک، تئون. ای (1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، ترجمة پیروز ایزدی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
یارشاطر، احسان و دیگران (1389). ت‍اری‍خ‏ ای‍ران‏ کمبریج: از ظهور اسلام تا آمدن دولت سلجوقیان (از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان)، ت‍رج‍مۀ‏ ح‍س‍ن‏ ان‍وش‍ه، ت‍ه‍ران‏: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر‏.
یورگنسن، ماریان و لوییز فیلیپس (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمة هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
 
Fairclough, N. (1992). Discourse and Social Change, Cambridge: Polity Press.
Fairclough, N. (2001). Language and Power, Harlow: Longman.
Fairclough, N. (2003). Analyzing Discourse: Text Analysis for Social Research, London: Routledge.
Fowler, R. (1986). Linguistic Criticism, Oxford: Oxford University Press.
Halliday, M.A.K. (1985). An Introduction to Functional Grammar, London: Edward Arnold.
Halliday, M.A.K. (2004). An Introduction to Functional Grammar, London: Edward Arnold.
Thompson, G. (1996). Introducing Functional Grammar, London: Arnold.