شباهت‏های عرفانی آثار احمد جام با شش اثر عرفانی پیش از خود و ردّ نظریة امّی بودن وی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان

چکیده

یکی از صفاتی که برخی مقامات‏نویسان به احمد جام نسبت داده‌اند «امّی ‏بودن» وی است. آنان، با انتساب چنین صفتی به شیخ جام، همة گفته‏های او را برگرفته از الهام ربّانی و کشف و شهود عارفانه می‌دانند. اگر، بنا به نوشتة این مقامات‏نویسان، همة آثار و نوشته‏های احمد جام متأثر از «الهامات غیبی» باشد، این همه شباهت میان آثار او با نوشته‏های مشایخ متقدم چه می‏شود؟ و چگونه می‏توان این مشابهت‏ها را توجیه کرد؟ آیا مقامات‏نویسان، با این همه اصرار به نقش «الهام» در آثار شیخ، تلویحاً نخواسته‌اند که او را با «نبی امّی» برابر سازند؟ و از این راه بر مقامات و کرامات شیخ نزد آیندگان بیفزایند؟
در این مطالعه کوشیده‌ایم، ضمن مقدمه‏ای دربارة «الهام و وحی دل» عارفان، به سؤالات یادشده پاسخ دهیم. بدین منظور، آثار منثور شیخ جام را با شش اثر عرفانی متقدم سنجیدیم و به بررسی و تحلیل تشابهات تفسیری ـ تأویلی و هم‌چنین تشابهات عرفانی این آثار پرداختیم و با نمودن وجوه تشابه به اثبات این نکته پرداختیم که احمد جام، بر اثر مطالعه و تحقیق، با میراث عرفانی پیش از خود کاملاً آشنا بوده و آثار او ترکیبی است از الهامات الهی و متأثر از گفته‏ها و نوشته‏های مشایخ پیشین.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Ahmad-e Jam's Mystical Views and Six Former Mystic Books

نویسنده [English]

  • Amir Hossein Madani
چکیده [English]

Illiteracy is one of the traits some writers have attributed to Ahmad Jam. These writers know his whole speeches spiritual intuition and divine inspirations. According to these writers if all traces and writings of Ahmad Jam are under the impact of ” DIEX EX MACHINA” therefore, a question is posed: what is all this similarity between his traces with writings of the sheiks before him? We believe these aren't accidental. Thus, these writers indirectly wanted to equalize him with the illiterate prophet and increase his prominence and status for the posterity in this way by means of this persistence in the role of inspiration in sheikh’s traces. In this article, we have tried to answer these questions starting with an introduction to revelation and heart inspiration. Then we have tried to compare sheikh Jam's prose traces with six of his preceding mystical traces and we have allocated a time for the survey and the analysis of interpretive similarities, clarifying the differences and resemblances of these traces. We prove that Ahmad Jam had totally been familiar with his preceding mystical heritage and these traces are a combination of divine inspiration and compliance with speeches and writings of preceding sheiks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ahmad Jam
  • Illiterate
  • inspiration
  • former Sufis
  • Mystic- Interpretive similarities

مراجع

قرآن کریم (1375). ترجمة بهاءالدین خرّمشاهی، تهران: جامی؛ نیلوفر.
ابراهیم مصطفی و دیگران (1426 ق). المعجم ‌‌الوسیط، تهران: ناصرخسرو.
ابوالمکارم جامی (1335). خلاصة ‌المقامات، لاهور: کاشی رام پریس.
احمد جام (1368 الف). انس‌ التائبین، تصحیح علی فاضل، تهران: توس.
احمد جام (1368 ب). منتخب سراج ‌السّائرین، تصحیح علی فاضل، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
احمد جام (1373).‏ مفتاح‌ النّجات، با مقدمه و تصحیح علی فاضل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمد جام (1387 الف). روضة ‌المذنبین و جنّة ‌المشتاقین، تصحیح علی فاضل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمد جام (1387 ب). کنوز الحکمه، تصحیح علی فاضل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمد جام (1389). بحار الحقیقه، تصحیح حسن نصیری جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
افلاکی، شمس‌الدین احمد (1375). مناقب ‌العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، 2 ج، تهران: دنیای کتاب.
امیری فیروزکوهی، سیدکریم (1315). «شیخ‌الاسلام احمد جام»، مجلة ارمغان، س 17، ش 10.
برتلس، یوگنی ادوارد ویچ (1356). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
بهاء ‏ولد (1352 الف). معارف، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: کتاب‌خانة طهوری.
بهاء ‏ولد (1352 ب). معارف، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: کتاب‌خانة طهوری.
تهانوی، محمدعلی (1996). کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، به کوشش رفیق العجم، بیروت: مکتبة لبنان.
جامی، نورالدین عبدالرحمن (1375).‏ نفحات ‌الانس، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
حاج سیدجوادی، احمد صدر و دیگران (1372). دایرة‌المعارف تشیع، تهران: سازمان دایرة‌المعارف تشیع.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1346). «دربارة شیخ جام و آثار او»، راهنمای کتاب، س 10، ش 4.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1366). سرّ نی، ج 1 و 2، تهران: علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1376). جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سجادی، سیدجعفر (1378). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتاب‌خانة طهوری.
سرّاج طوسی، ابونصر (1388). اللّمع فی التصوف، با تصحیح و تحشیة رینولد آلن نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1373-1374). «روابط شیخ جام با کرّامیان عصر خویش»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، س 2، ش 6، 7، و 8.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1376). «نخستین تجربه‏های شعر عرفانی در زبان پارسی»، در: درخت معرفت، به اهتمام علی‌اصغر محمدخانی، تهران: سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383). «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدل‏ها»، نامۀ بهارستان، س 5، ش 1 و 2.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1393). درویش ستیهنده، تهران: سخن.
عثمانی، ابوعلی حسن بن احمد (1374). ترجمۀ رسالۀ قشیریه، با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
غزالی، ابوحامد محمد (1352). احیاء علوم‌الدین، ترجمة مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
غزنوی، سدیدالدین محمد (1388).‏ مقامات ژنده‌پیل، به اهتمام حشمت مؤید، تهران: علمی و فرهنگی.
غلامرضایی، محمد (1388). سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1372). اصطلاحات ‌الصوفیه، ترجمة محمد خواجوی، تهران: مولی.
کلابادی، ابوبکر محمد (1371). متن و ترجمة کتاب تعرّف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
مایر، فریتز (1360). «احمد جام»، در: دانش‌نامۀ ایران و اسلام، ج 10، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد (1373). شرح تعرّف، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
مکّی، ابوطالب (1995). قوت ‌القلوب، به کوشش سعید نسیب مکارم، ج 1 و 2، بیروت: دار صادر.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1389). کشف ‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار