روایتی نو از تدوین حماسه‌ی ملی (شاه‌نامه)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زیان و ادبیات فارسی ، دانشگاه بوعلی سینا همدان

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دبیر ناحیه یک آموزش و پرورش همدان

3 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارس ، دانشگاه بوعلی سینا همدان

چکیده

کوشش نویسندگان در این مقاله، به بازخوانی روند پدیدآمدن حماسه‌ی ملی شاه‌نامه، معطوف بوده است. نویسندگان از زاویه‌ای به نسبت تازه‌تر به روند پدیدآمدن شاه‌نامه یا شاه‌کار حماسه‌ی ملی، پرداخته‌اند. این درست است که ما امروز از متن به نسبت منقّح شاه‌نامه یا به تعبیری دیگر، کتاب بزرگ حماسه‌ی ملّی، برخوردار هستیم؛ امّا این که در فرایند پدید آمدن این متن که از باشکوه‌ترین متن‌های فرهنگی، اسطوره‌ای، زبانی، ملّی، ادبی و تاریخی ایران و زبان فارسی است، چه تحوّلاتی رخ داده یا این که در سیر سرودن آن کتاب، چه حادثه‌هایی به وقوع پیوسته، کم‌تر سخن در میان است. سبب این کاستی هم تا اندازه‌ای مشخص است: نبودن منابع کافی! نگارندگان این مقاله، در بررسی‌های تاریخی و شواهد شعری در متن شاه‌نامه، به این باور رسیده‌اند که شاه‌نامه‌ی فردوسی که خود حاصل‌آمده از متن یا متن‌های نوشتاری و به حدس و گمان، روایت‌هایی شفاهی بوده، در فضایی بسیار خطربار و با نقشه‌ای از پیش تعیین شده، از سوی حامیان حماسه‌ی ملّی و همت والای فردوسی، به گونه‌ای پیروزمندانه، پدید آمده است. این پیروزی، حاصل نقشه‌ای زیرکانه و مخفیانه از سوی حامیان حماسه‌ی ملّی بود و در مراحل گوناگون، مورد حمایت قرار گرفت تا سرانجام به همّت فردوسی، به شکل کنونی به دست ما رسید. بنا بر نتایج این مقاله، در فرایند یادشده، تا رسیدن به این نقطه از شکوه و به بارنشستن این نهال پربار،  بسیاری از بزرگان فرهنگ و ادب و خویش‌کاران وطن‌دوست ایرانی، در این راه، جان باختند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
  • . . 3
چکیده [English]

.

1. آیدین‌لو، سجاد (1390)، دفتر خسروان، تهران، انتشارات سخن، چ یکم.   
2. اسدی توسی (1354)، گرشاسب‌نامه‌، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، انتشارات کتاب‌خانه‌ی طهوری، چ دوم.
3. بهار، محمدتقی (1322)، آفرین فردوسی، مجموعه‌مقالات کنگره‌ی هزاره‌ی فردوسی در سال 1313، تهران، انتشارات وزرات فرهنگ، چ یکم.
4. ترمذی، ادیب صابر (1380)، دیوان، به کوشش احمد عبدالله، تهران، انتشارات الهدی، چ یکم.
5. جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (1374)، ترجمه‌ی تاریخ یمینی، به کوشش دکتر جعفر شعار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ یکم.
6. جیحونی، مصطفی (1380)، شاه‌نامه‌ی فردوسی، کتاب صفر، اصفهان، انتشارات شاه‌نامه‌پژوهی، چ دوم.
7. حقیقت، عبدالرفیع (1354)، «نهضت حفظ آثار ملی ایران در قرن‌های سوم و چهارم هجری»، مجله‌ی گوهر، شماره‌ی 3، از صفحه‌ی 464 تا 469.
8. حمیدیان، سعید (1383)، درآمدی بر اندیشه‌ و هنر فردوسی، تهران، انتشارات ناهید، چ دوم.
9. خالقی مطلق، جلال (1356) «یکی مهتری بود گردن‌فراز»، مجلّه‌ی جستارهای ادبی، شماره‌ی 50، از برگ 197 تا 215.
10. ---، --- (1379)، «تاریخ روز پایان نظم شاه‌نامه»، مجله‌ی ایران‌شناسی، شماره‌ی 48، از برگ 781 تا 784.
11. دقیقی(1373)، دیوان، به کوشش دکتر محمّدجواد شریعت، تهران، انتشارات دیبا، چ یکم.
12. دیویدسن، الگا (1378)، شاعر و پهلوان در شاه‌نامه، ترجمه‌ی دکتر فرهاد عطایی، تهران، انتشارات نشر تاریخ ایران، چ یکم.
13. راشد محصل، محمدرضا (1383)، «جای‌گاه پهلوان و دهقان در شاه‌نامه»، مجله‌ی پژوهش‌نامه‌ی ادب غنایی، شماره‌ی 3، از برگ 39 تا 50.
14. رضا، فضل‌الله (1384)، پژوهشی در اندیشه‌های فردوسی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ پنجم.
15. ریاحی، محمّدامین (1372)، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی‌، تهران، مؤسّسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چ یکم.
16. ------------- (1376)، فردوسی، تهران، طرح نو، چ دوم.
17. زرّین‌کوب، عبدالحسین (1383)، نامورنامه، تهران، انتشارات سخن، چ دوم.
18. ستوده، غلام‌رضا (1374)، نمیرم از این پس که من زنده‌ام، مجموعه‌مقالات کنگره‌ی جهانی بزرگ‌داشت فردوسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ اوّل.
19. سوزنی سمرقندی (1338)، دیوان، به کوشش ناصرالدّین شاه‌حسینی، تهران، انتشارت امیرکبیر، بی‌چ.
20. سیدی، مهدی (1374)، نمیرم از این پس که من زنده‌ام، مجموعه‌مقالات کنگره‌ی بزرگ‌داشت فردوسی در دی‌ماه 1369، به کوشش غلام‌رضا ستوده، تهران، انتشارات دانش‌گاه تهران، چ یکم.
21. شاپورشه‌بازی، علی‌رضا (1374)، نمیرم از این پس که من زنده‌ام، مجموعه مقالات، تهران، انتشارات دانش‌گاه تهران، چ یکم.
22. صفا، ذبیح‌الله (1367)، تاریخ ادبیّات در ایران، تهران، انتشارات فردوس، ج یکم، چ هشتم.
23. --------- (1374)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، انتشارات فردوسی، چ ششم.
24. طباطبایی، محیط (1357)، «بحث پیرامون شاه‌نامه‌ی فردوسی»، مجلّه‌ی گوهر، شماره‌ی 62، از برگ 96 تا 100.
25. -----  ، ---- (1356)، «ابومنصور بن محمّد، بانی نظم شاه‌نامه»، مجلّه‌ی گوهر، شماره‌ی 57، از برگ 658 تا 662. 
26. عروضی سمرقندی، نظامی (1369)، چهارمقاله، به کوشش دکتر محمّد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ نهم.
27. عوفی، محمّد (1335)، لباب‌الالباب، به کوشش سعید نفیسی، تهران، بی‌نام، بی‌چ.
28. فرّخی سیستانی، علی بن جولوغ (1363)، دیوان اشعار، به کوشش دکتر محمّد دبیرسیاقی، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی زوّار، چ سوم.
29. فردوسی (1386)، شاه‌نامه، به کوشش دکتر جلال خالقی ‌مطلق، (هشت مجلد)، تهران، انتشارات دایرت‌المعارف بزرگ اسلامی، چ یکم.
30. قزوینی، محمّد (1332)، بیست‌مقاله، ج دوم، به اهتمام عبّاس اقبال و ابراهیم پورداوود، تهران، دنیای کتاب، چ یکم.
31. گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ (1347)، زین الااخبار متعلق به سده‌ی 443-442.ه.ق، به کوشش عبدالحیّ حبیبی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، چ یکم.
32. منشی، نصرالله (1362)، کلیله و دمنه، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ هفتم.
33. میرزایف، عبدالغنیّ (1958)، رودکی، زیر نظر برگینسکی، استالین‌آباد یا دوشنبه، انتشارات نشریّات دولتی تاجیکستان، چ یکم.
34. مینوی، مجتبی (1351)، «دهقانان» مجلّه‌ی سیمرغ، نشریّه‌ی بنیاد شاه‌نامه‌ی فردوسی، شماره‌ی 1، از برگ3 تا 8.
35. ------------ (1385)، فردوسی و شعر او، تهران، انتشارات معین، چ یکم.
36. نظام‌الملک توسی، ابوعلی حسن (1364)، سیرالملوک، تصحیح هیوبرک دارک، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ دوم.
37. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1363)، خسرو و شیرین، ‌به کوشش وحید دست‌گردی، تهران، انتشارات علی‌اکبر علمی، چ دوم.
38. نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر (1369)، چهارمقاله، به کوشش محمد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ دهم.
39. نولدکه، تئودور (1384)، حماسه‌ی ملّی ایران، ترجمه‌ی بزرگ علوی، تهران، انتشارات نگاه، چ ششم.
40. برتلس، یوگنی (1322)، هزاره‌ی فردوسی، مجموعه مقالات، تهران، چاپ وزارت فرهنگ، چ یکم.
41. ؟ (1381)، تاریخ سیستان، به کوشش محمّدتقی بهار، تهران، انتشارات معین، چ یکم.