کارکرد معنایی و زیباشناختی تکرار در غزل حافظ

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی

2 کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی

چکیده

هدف از این پژوهش، بررسی کارکرد معنایی و زیباشناختی تکرار در غزل حافظ است. بررسی غزل این شاعر بزرگ از منظر موضوع مورد بحث، می‌‌تواند به شناسایی بخش مهمّ دیگری از ذهنیات، تجربه‌‌ها و ویژگی‌‌های محتوایی و بلاغی شعر او بینجامد که تا کنون با جزئیات مطرح شده در این مقاله به آن پرداخته نشده است. یافته‌‌های این پژوهش نشان می‌‌دهند، حافظ از تکرار واج به عنوان بارزترین گونه‌‌ی تکرار در غزلیاتش بهره گرفته است. پربسامدترین صامت‌‌ها در غزل او « س» ، « ش» و « ص» هستند. از سوی دیگر، مصوّت کوتاه « اِ» بیشترین جلوه را در میان مصوّت‌‌ها دارد. این بسامدها کارکردهای هنری و محتوایی قابل تأمّلی دارند که در توضیح شواهد بدان‌‌ها توجّه شده است. حافظ انواع تکرار را اغلب در بافت موضوعی- معناییِ عاشقانه- عارفانه به کار می‌‌برد؛ امّا تبیین مضامین اجتماعی- انتقادی نیز از این منظر جایگاهی ویژه دارد که در طول مقاله به جزئیات و ظرایف هر یک خواهیم پرداخت. مهم‌‌ترین کارکرد معنایی تکرار در اشعار عاشقانه – عارفانه‌‌ی حافظ، انتقال عاطفه‌‌ی اشتیاق و بی‌‌قراری و سپس اندوه و نارضایتی است. در بخش اجتماعی- انتقادی نیز، القای مفهوم طنز و تحقیر و نیز مفاخره و تفخیم، مهم‌‌ترین کارکرد است. بارزترین نمود فرمی- بلاغیِ انواع تکرار در غزل این شاعر، واج‌‌آرایی و سپس جناس اشتقاق و تسجیع است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
چکیده [English]

.

پورنامداریان، تقی (1388)، گمشده‌‌ی لب دریا، تهران: سخن.
حافظ، شمس الدّین محمّد (1393)، دیوان حافظ، تصحیح: هوشنگ ابتهاج(سایه)، چاپ هفدهم، تهران: کارنامه.
خرّمشاهی، بهاء الدّین (1373)، حافظ‌‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.
راستگو، سیّد محّمد (1383)، عرفان در غزل فارسی، چاپ اوّل، تهران: علمی و فرهنگی.
روحانی، مسعود (1390)، « بررسی کارکردهای تکرار در شعر معاصر(با تکیه بر شعر سهراب سپهری، شاملو، فروغ)»، شعرپژوهی، ش 30، صص145-168.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1373)، موسیقی شعر، تهران: طوس.
شمیسا، سیروس (1374)، نگاهی تازه به بدیع، تهران: دیدگاه.
صبور، داریوش (1355)، آفاق غزل فارسی، تهران: پدیده.       
طالبیان، یحیی (1388) « بررسی نقش موسیقایی قافیه در شعر حافظ» ، مجلّه‌‌ی ادب و زبان فارسی، ش 22، ص 115-140.
طه حسین و دیگران (1954)، التّوجیه الادبی، قاهره.
عنایتی، محمّد (1391) « پژوهشی در نقش موسیقایی تکرار و دیگر کارکردهای آن در شعر فروغ فرّخزاد»، کاوش‌‌نامه‌‌ی زبان و ادبیات فارسی، ش35، صص323-352.
غلامرضایی، محمّد (1381)، سبک شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.
فتوحی، محمود (1386)، بلاغت تصویر، چاپ اوّل، تهران: سخن.
قویمی، مهوش (1383)، آوا و القا: رهیافتی به شعر اخوان ثالث، چاپ اوّل، تهران: هرمس.
کرمی، محمّدحسین (1383) «واج آرایی در شعر خاقانی»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش سوّم، صص 137-161.
مرتضایی،جواد (1381)، «تکرار قافیه در شعر حافظ»، مجلّه‌‌ی دانشکده‌‌ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، ش 1و2، صص 53-74.
مؤتمن، زین‌‌العابدین (1355)، تحّول شعر فارسی، چاپ سوّم، تهران: کتابخانه‌‌ی طهوری.
وحیدیان کامیار، تقی  (1383)، بدیع از دیدگاه زیبایی شناختی، چاپ اوّل، تهران: سمت.
همایی، جلال الدّین (1373)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ دهم، قم: ستاره.