تقابل جهان‌شناختی «هنر» با «جادو» در شاهنامه(با تکیه بر داستان فریدون و ضحّاک)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

1. استادیار گروه زبان و ادب فارسی و پژوهشگر پاره‌وقت پژوهشکدۀ کردستان‌شناسی، دانشگاه کردستان- سنندج

چکیده

واژۀ هنر، با توجّه به ریشه‌ و معناهایش، فضایلی اخلاقی را تمثیل می‌کرد که در بستر جهان‌بینی مردشاهی برآمده بودند. این فضایلِ مردانه، مقابل ویژگی‌هایی ایستادند که در جهان‌بینی زن‌شاهی بودند؛ جادوگری یکی از این ویژگی‌ها بود که همچون یک ضدارزش در تقابل با هنر تعریف می‌شد. هنر با این بار معنایی، در همۀ ادوار، به عنوان خصلت آزادگان تعریف شد که این تکرارها با توجّه به خاستگاه‌اش (مهرپرستی)، حکایت از رسوخ جهان‌بینی مهری می‌کند که واژه در بستر آن بالیده بود. پهلوان آرمانی با تأسّی از ایزد مهر، می‌کوشید رفتار این ایزد را بورزد و در درونش نهادینه کند که همین هنجارها به اندرزنامه‌های دوران اسلامی هم درآمدند. این مقاله به شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی، نخست به دگردیسی‌های معنایی واژۀ هنر می‌پردازد؛ سپس با بازخوانی داستان فریدون و ضحّاک، هنر را بازتاب دهندۀ جهان‌بینی مردشاهی می‌داند که در تقابل‌ با جادو، به عنوان ویژگی برآمده از جهان‌بینی زن‌شاهی خودنمایی می‌کند.

تازه های تحقیق

.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • Najmeddin Jabbari
Department of Persian Literature at University of Kurdistan
چکیده [English]

.

  1. ابن‌بلخی (1363). فارسنامه، تصحیح گای لسترانج و ر. نیکلسون، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
  2. اردستانی‌رستمی، حمیدرضا (1393). «اسطورۀ زادن زروان: گذار از زن‌سروری به مردسالاری و انعکاس آن در شاهنامه»، بوستان ادب، س 6، ش 1، 54-27.
  3. ارژنگی، کامران و مبارک، وحید (1394). «تحلیل نماد زن جادو در شاهنامه بر مبنای روانشناسی یونگ»، پژوهش‌های بلاغی و ادبی، س 3، ش 12، 114-100.
  4. ارسطو (1379). اخلاق نیکوماخوس، ترجمۀ محمّدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
  5. اوشیدری، جهانگیر (1371). دانشنامۀ مزدیسنا، تهران: مرکز.
  6. بهار، مهرداد (1377). از اسطوره تا تاریخ، چاپ دوم، تهران: چشمه.
  7. بیرونی، ابوریحان (1367). التّفهیم لأوائل صناعه التّنجیم، به تصحیح جلال‌الدّین همایی، چاپ چهارم، تهران: هما.
  8. بیهقی، ابوالفضل (1370). تاریخ بیهقی، تصحیح غنی و فیّاض، چاپ چهارم، تهران: خواجو.
  9. پرنیان، موسی؛ امیدیان، مهین و حسینی آبباریکی، سیّدآرمان (1391). «هنر در شاهنامه»، بهار ادب، س 5، ش 1، 276-263.
  10. پورداود، ابراهیم (1377). یشت‌ها، تهران: اساطیر.
  11. تاریخ سیستان (1381). به تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: معین.
  12. تبریزی، محمّد حسین (1362). برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
  13. تفضّلی، احمد (1377) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپ دوم، تهران: سخن.
  14. حسین‌زاده، حمزه (1384). ضحّاک از اسطوره تا واقعیّت، تهران: ترفند.
  15. خسرویان، محمّدمهدی (1386). «جادو و جادوگری در شاهنامۀ فردوسی»، کتاب ماه ادبیات، ش 116، 54-45.
  16. درودباشی بیهقی، نظام‌الدّین (1342). «جامع الهدایه فی علم الرّمایه»، به کوشش محمّدتقی دانش پژوه، فرهنگ ایران زمین، ش یازدهم، 280-229.
  17. رحمانی، اکرم؛ اقدامی معافی، علیرضا و اقدامی معافی، رضا (1393). «نیروهای متافیزیک در شاهنامۀ فردوسی»، بهارستان سخن، ش 26، 54-33.
  18. رستگار، منصور (1354). «فریدون در شاهنامه»، خرد و کوشش، ش 17، 51-37.
  19. رضی، هاشم (1381). آیین مهر، چاپ اوّل، تهران: بهجت.
  20. روح‌الأمینی، محمود (1375). نمودهای فرهنگی اجتماعی در ادبیات فارسی، تهران: آگه.
  21. ستّاری، جلال (1384). سیمای زن در فرهنگ ایران، چاپ سوم، تهران: مرکز.
  22. ستّاری، رضا و حقیقی، مرضیه (1395). «ژرف‌ساخت اسطوره‌ای پدرسالاری در ازدواج‌های ایرانیان با نیرانیان در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش 42، 151-107.
  23. سرکاراتی، بهمن (1378). سایه‌های شکارشده، تهران: قطره.
  24. سعدی، مصلح‌الدّین (1368). بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
  25. صفا، ذبیح‌الله (1333). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
  26. صفا، ذبیح‌الله (1356). تاریخ علوم عقلی در تمدّن اسلامی، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
  27. فانیان، خسرو (1351). «پرستش الهه مادر در ایران»، بررسی‌های تاریخی، ش43، 248-209.
  28. فرّخی سیستانی (1380) دیوان، به کوشش محمّددبیر سیاقی، چاپ ششم، تهران: زوّار.
  29. فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
  30. فریزر، جیمز (1387). شاخۀ زرّین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
  31. فقیه، مسعود (1381). «وحدت ملّی از دیدگاه هنر و تأثیر آن در هنر»، سنّت و فرهنگ، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 168-145.
  32. قائمی، فرزاد (1391). «اسطورۀ نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با ابزار نمادین گرز گاوسر»، ادب پژوهی، ش21، 110-89.
  33. کریستن‌سن، آرتور (1387). کاوۀ آهنگر و درفش کاویانی، ترجمه منیژه احدزادگان آهنی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
  34. کزّازی، میرجلال‌الدّین (1392). نامۀ باستان (ج. اوّل)، چاپ هشتم، تهران: سمت.
  35. گرگانی، فخرالدّین‌اسعد (1377). ویس و رامین، تصحیح محمّد روشن، تهران: صدای معاصر.
  36. متینی، جلال (1365). «روایت‌های گوناگون دربارۀ ماردوشی ضحّاک»، ایران‌نامه، ش15، 464-447.
  37. محقّق، مهدی (1387). فیلسوف ری، چاپ سوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملّی.
  38. محمّدی، محمّدحسین (1383). «جادو در ادبیات فارسی»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 54 و 55، ش 3، 61-53.
  39. مختاری، محمّد (1368). حماسه در رمز و راز ملّی، تهران: قطره.
  40. مختاریان، بهار (1387). «مرداس نیک‌مرد آدمخوار»، نامه فرهنگستان، ش 37، 49-39.
  41. مزداپور، کتایون (1354). «نشانه‌های زن‌سروری در چند ازدواج شاهنامه»، فرهنگ و زندگی، ش 19-20، (ویژه زن در فرهنگ ایران و جهان) 121-94.
  42. منشی، نصرالله (1370). کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، چاپ نهم، تهران: امیرکبیر.
  43. موسوی، سیّدکاظم و خسروی، اشرف (1388). «کاوه، آهنگری فرودست یا خدایی فرود آمده»، بوستان ادب، دورۀ اوّل، ش 1، 160-147.
  44. مهین‌فر، سیاره (1383). اسطوره حماسۀ ضحّاک و فریدون، تهران: قصّه.
  45. ناصرخسرو(1365). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.
  46. وِرمازِرن، مارتین (1383). آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، چاپ چهارم، تهران: چشمه.
  47. هانوی، ویلیام (1392). «عناصر روایی در رمانس‌های پیش از عصر صفویه»، ترجمه ابوالفضل حرّی، کتاب ماه ادبیات، ش80 (پیاپی194)، 23-17.
  48. یاحقی، محمّدجعفر و قائمی، فرزاد (1386). «نقد اساطیری شخصیّت جمشید از منظر اوستا و شاهنامه»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی شهید باهنر، ش21، 305-273.