ابهام و ابهام‌آفرینی در تلمیحات اسطوره‌ای، حماسی، و عیسوی دیوان خاقانی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دورۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

خاقانی شَروانی (520- 595 ق) از شاعران بزرگ سبک آذربایجانی است؛ از ویژگی‌های برجستۀ این سبک استفاده از ابزارهای گوناگون برای دشوارساختن کلام است. اشراف خاقانی بر اسطوره‌ها و آموزه‌های مسیحی و توجه به ظرافت‌ها و دقایق تلمیحی آن بی‌گمان بر پیچیدگی و ابهام در عبارت‌پردازی‌های او مؤثر بوده است. این مقاله درپی آن است که، با بررسی تلمیحات اسطوره‌ای و حماسی و نیز اشارات عیسوی دیوان خاقانی، دلایل ابهام و پیچیدگی در تلمیحات او را مشخص کند. بررسی مأخذ تلمیحات از اهداف این پژوهش محسوب می‌شود. روش این پژوهش بررسی نمونه‌ها براساس متن اشعار خاقانی و دیگر آثار او و برون‌متن و کتاب‌هایی است که به‌نظر می‌رسد خاقانی از آن‌ها مطلع بوده است. باتوجه‌به این‌که یکی از سطوح ابهام در شعر خاقانی ابهامی است که عامل ایجادکنندۀ آن برخی تلمیحات موجود در اشعار اوست، تحقیق دراین‌باره امری ضروری است. نتایج به‌دست‌آمده نشان‌ می‌دهد که ابهام در تلمیحات خاقانی بیش‌تر در دستۀ ابهامات عمدی قرار دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ambiguity and ambiguity making in mythical,epic and Christian allusions of Khāqānī Dīvān

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • maryam salehinia 2
  • . . 3
2 ferdowsi university of mashhad
3 .
چکیده [English]

Khāqānī Shīrvānī (595 AH-520) is one of the great poets of Arrānī (Āzarbāījān school), which is one of the prominent features of this style, using various tools to complicate the word.
Khāqānī's knowledge on Christian myths and teachings, and attention to the delicacies and allusion moments of the book, and, of course, has influenced complexity and ambiguity in his expressions. This article seeks to identify the causes of ambiguity and complexity in his talks by examining allusions of mythical and epic tales, as well as the Jesus' suggestions of Khāqānī’s poetry.
Exploring the sources of allusions is one of the goals of this research. The method of this research is to examine the samples based on the text of Khāqānī's poetry and other works of the text and books that Khāqānī seems to have been aware of.
Due to the fact that one of the ambiguities in Khāqānī's poetry is ambiguity, which is the cause of some of the allusions in his poems, research in this regard is necessary. The results show that ambiguity in Khāqānī’s allusions is more in the context of intentional ambiguity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khāqānī
  • allusion
  • ambiguity
  • myth
  • epic
  • Christianity
اردلان جوان، سیدعلی (1367)، تجلی شاعرانۀ اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
استعلامی، محمد (1387)، نقد و شرح قصاید خاقانی، تهران: زوّار.
اسدالله‌یف، سعدالله (1373)، «چرا زردشت را ابراهیم دانسته‌اند؟»، کیهان فرهنگی، ش 109.
اسدی، علی بن احمد (1317)، گرشاسب‌نامه، به‌اهتمام حبیب یغمایی، تهران: بروخیم.
اسدی، علی بن احمد (1319)، لغت فرس، به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: مجلس.
اشرف‌زاده، رضا (1376)، «خاقانی شروانی، مسیح سبک آذربایجانی»، پژوهش‌نامۀ علوم انسانی، ش 21.
امامی، نصرالله (1379)، ارمغان صبح (برگزیدۀ قصاید خاقانی شروانی)، تهران: جامی.
آریان، قمر (1369)، چهرۀ مسیح در ادبیات فارسی، تهران: معین.
آیدنلو، سجاد (1383)، «نکته‌هایی دربارۀ تلمیحات شاهنامه‌ای خاقانی»، پژوهش‌های ادبی، ش ۴.
برهان، محمدحسین بن خلف (1332)، برهان قاطع، به‌اهتمام محمد معین، تهران: ابن‌سینا.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (۱۳۴۱)، تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری)، ‌تصحیح محمدتقی بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ.
پارسا، سیداحمد و فردین حسین‌پناهی (1390)، «استعاره‌های ترکیبی، گونه‌ای نویافته از استعاره در سروده‌های خاقانی شروانی»، بوستان ادب، ش 8.
ترکی، محمدرضا (139۲)، «در حاشیۀ نقد و شرح قصاید خاقانی و پاسخ به استعلامات و ابهامات استاد استعلامی»، کتاب ماه ادبیات، ش 193.
چهرقانی، رسول (1390)، فرهنگ تحلیلی لغات و ترکیبات دیوان خاقانی شروانی، تهران: دانشگاه شهید رجائی.
خاقانی، بدیل بن علی (1316)، دیوان، ب‍ه‌ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍قات‌ علی‌ ع‍ب‍دال‍رس‍ول‍ی‌، بی‌جا: بی‌نا.
خاقانی، بدیل بن علی (1349)، منشآت، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: دانشگاه تهران.
خاقانی، بدیل بن علی (1375)، دیوان، ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
خاقانی، بدیل بن علی (1388)، دیوان، به‌کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
خواجات، بهزاد (1387)، «عوامل ایجاد ابهام در شعر معاصر فارسی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی (زبان و ادبیات فارسی)، ش 11.
داوری، نگار (1379)، «دلالت چندگانه، ابهام و ایهام در زبان و ادبیات فارسی»، نامة فرهنگستان، ش 8.
دشتی، علی (1381)، خاقانی شاعری دیرآشنا، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1354)، تاریخ در ترازو: درب‍ارۀ‌ ت‍اری‍خ‌ن‍گ‍ری‌ و ت‍اری‍خ‌ن‍گ‍اری‌، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1383)، دیدار با کعبۀ جان (دربارۀ زندگی، آثار، و اندیشۀ خاقانی)، تهران: سخن.
سجادی، ضیاءالدین (1374)، ف‍ره‍ن‍گ‌ ل‍غ‍ات‌ و ت‍ع‍ب‍ی‍رات‌ ب‍ا ش‍رح‌ اع‍لام‌ و م‍ش‍ک‍لات دیوان خاقانی شروانی‌، تهران: زوّار.
شاد،‌ محمدپاشا (۱۳۶۳)، فرهنگ آنندراج، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
شرف‌الدّین قزوینی، فضل‌الله (1383)، المعجم فی آثار ملوک العجم، به‌کوشش احمد فتوحی‌نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
شمیسا، سیروس (1366)، فرهنگ تلمیحات (اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، و مذهبی در ادبیات فارسی)، تهران: میترا.
شیری، قهرمان (1388)، «روان‌شناسی ابهام در شعر خاقانی»، فصل‌نامۀ تاریخ ادبیات، ش 62.
شیری، قهرمان (1390)، «اهمیت و انواع ابهام در پژوهش‌ها»، فنون ادبی، ش 2.
صدیقیان، مهین‌دخت (1375)، ف‍ره‍ن‍گ اساطیری‌ـ حماسی ایران ب‍ه‌روای‍ت‌ م‍ن‍اب‍ع‌ ب‍عد از اس‍لام، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.‌
طوسی، محمد‌ بن محمود (1382)، عجایب‌ المخلوقات، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
عطار، محمد بن ابراهیم (1359)، دیوان، حواشی و تعلیقات از م. درویش، تهران: جاویدان.
عطار، محمد بن ابراهیم (1389)، منطق الطیر، مقدمه، تصحیح، و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
علی‌زاده، احمد (1387)، «بازنگری گزیدۀ قصاید خاقانی، نوشتۀ دکتر مجید سرمدی»، کتاب ماه ادبیات، ش 130.
غلام‌رضایی، محمد (1387)، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.
فتوحی رودمعجنی، محمود (1387)، «ارزش ادبی ابهام از دو معنایگی تا چندلایگی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت‌ معلم، ش 62.
فردوسی، ابوالقاسم (1366)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی‌ مطلق، به‌کوشش احسان یارشاطر، ج ۱، نیویورک: Bibliotheca Persica.
فردوسی، ابوالقاسم (1369)، شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی‌ مطلق، زیرنظر احسان یارشاطر، ج ۲، کالیفرنیا: Persian Heritage Foundation.
فردوسی، ابوالقاسم (1373)، شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی‌ مطلق، زیرنظر احسان یارشاطر، ج 4، کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.
فرمینا، آنالیونا و الکساندرا بیلرت (1394)، شفای غمگنان؛ پژوهشی در تحفة العراقین حکیم خاقانی، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: نسل آفتاب.
فروزان‌فر، بدیع‌‌الزمان (1387)، سخن و سخن‌وران، تهران: زوّار.
قره‌بگلو، سعید‌الله (1368)، «طرح چند بیت از خاقانی و توضیح یک ماجرای تاریخی از قصیده‌ای از وی»، جستارهای ادبی، ش 84.
قره‌بگلو، سعید‌الله (1384)، «آتش اندر چنگ»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش 96.
کتاب مقدس، عهد عتیق و عهد جدید (1383)، ترجمۀ فاضل‌خان همدانی ویلیام گلن و هنری مرتن، تهران: اساطیر.
کرمی، محمدحسین و محمدحسین نیک‌دار اصل (1385)، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی، ش 48.
کرمی، محمدحسین و محمدحسین نیک‌دار اصل (1387)، «آشنایی‌زدایی از داستان‌های قرآنی در دیوان خاقانی»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، ش 5.
کزازی، میرجلال‌الدین (1389)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی: بیت‌ها و تعبیرهای پیچیده، واژه‌شناسی، [و] نکته‌های ادبی و هنری، تهران: مرکز.
ماحوزی، مهدی (1377)، آتش اندر چنگ، تهران: زوّار.
مایل هروی، نجیب (1360)، صور ابهام در شعر فارسی، تهران: زوّار.
محسنی، مرتضی، احمد غنی‌پور ملک‌شاه، و هاجر مرادی (1390)، «بازتاب زیباشناختی سیمای پیامبران در قصاید خاقانی»، متن‌شناسی ادب فارسی، ش 11.
محمدی، محمدحسین (۱۳۸۵)، فرهنگ تلمیحات شعر معاصر: اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، مذهبی، و جغرافیایی در شعر معاصر، تهران: میترا.
مرتضایی، جواد (1394)، بدیع از بلاغت، تهران: زوّار.
مظاهری سروش‌یار (1372)، «سم خر عیسی، نعل اسب سید‌الشهدا»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ش 32.
معدن‌کن، معصومه (1375 الف)، «پرتوی از هنر و خلاقیّت خاقانی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 160- 161.
معدن‌کن، معصومه (1375 ب)، نگاهی به دنیای خاقانی، تهران: نشر دانشگاهی.
معدن‌کن، معصومه (1382)، «مسیح و مریم در دیوان خاقانی»، فصل‌نامۀ نامۀ انجمن، ش ۹.
معین، محمد (1358)، ح‍واش‍ی‌ دک‍ت‍ر م‍ح‍م‍د م‍ع‍ی‍ن‌ ب‍ر اش‍ع‍ار خاقانی شروانی، ب‍ا م‍ق‍ال‍ه‌ای‌ از آن‌ اس‍ت‍اد، ج‍م‍ع‌ و ت‍دوی‍ن‌ و ت‍ک‍م‍ی‍ل‌ ی‍ادداش‍ت‌ه‍ا و اف‍زودن‌ حواشی و دو م‍ق‍ال‍ه‌ ب‍ه‌‌ک‍وش‍ش‌ سیدضیاءالدین سجادی، تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی.
مهدوی‌فر، سعید (1391 الف)، «اصالت تصویری مهم‌ترین معیار در تصحیح دیوان خاقانی»، بوستان ادب، ش ۱۱.
مهدوی‌فر، سعید (1391 ب)، «کاستی عمدۀ گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی»، گزارش میراث، دورۀ دوم، ش 3.
میرصادقی، میمنت (1377)، واژه‌‌نامۀ هنر شاعری، تهران: مهناز.
مینورسکی، ولادمیر (1332)، «خاقانی و آندرونیکوس کومنه‌نوس»، ترجمۀ عبدالحسین زرین‌کوب، فرهنگ ایران‌زمین، ش ۱.
وحیدیان کامیار، تقی (1379)، بدیع ازدیدگاه زیبایی‌شناسی، تهران: دوستان.
هفت لشکر (طومار جامع نقالان) (1377)، مقدمه، تصحیح، و توضیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همایی، جلال‌الدین (1363)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: توس.
یاحقی، محمدجعفر (۱۳۸۸)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.