نقش «طوطی» در داستان‌پردازی هندی و مضمون‌سازی‌های عرفانی در متون فارسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

پرندگان به سبب ارتباط ویژه‌ای که میان ایشان و عالم علوی تصویر می‌شده است، در عرفان اسلامی اهمیت بسزایی داشته‌اند. در این میان طوطی به عنوان یکی از پرندگان شاخص متون عرفانی اغلب دارای دو وجه متفاوت دانسته شده: یک وجه ظاهری که او را به سبب تقلید بدون تمییز از نطق انسانی، نمادی از برگرفتنِ ظاهریِ معارف بدون پی‌بردن به معانی بازمی‌شناسد و وجه دیگری که او را پرنده‌ای قدسی و خردمند و از عالم بالا می‌داند که آنچه می‌گوید، بهره‌ای از حقایق برین دارد. از آنجا که این پرنده در متن‌های فارسی با یکی از خاستگاه‌های اصلی‌اش، هندوستان، هم‌آیی دارد، برای پی‌بردن به زمینۀ این وجه دوم، طوطی و جلوه‌های مرتبط با آن را در هند بررسی کرده‌ایم و ارتباط میان این پرنده و مهم‌ترین آیین‌های شبه‌قارۀ هند را در برخی متون مذهبی و داستانی که با این آیین‌ها ارتباط داشته‌اند، نشان داده‌ایم. طوطی در این متن‌ها پرنده‌ای بهره‌مند از خرد راستین، دستیار خدایان، ازبردارندۀ متون مقدس و قالبی برای تجسّد روحانیان بوده است. با در نظر داشتن این پیش‌زمینه، کوشیده‌ایم برخی تشابهات و تناظرات را که میان تصویر طوطی در متون هندی و متون عرفانی فارسی وجود دارد، نشان دهیم و از احتمال برخی تأثیرپذیری‌ها سخن بگوییم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Parrot’s Role in Indian Storytelling, and Mystical Theme-creating in Persianate Texts

نویسنده [English]

  • Fatemeh Mehri
Assistant Professor at Persian Language and Literature Department, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Due to the special relationship depicted between them and the supernal world, birds are of great significance in the Islamic mysticism. Among them, parrot as a prominent bird in mystical texts is often represented as having two different faces: its manifest face which because of parrot’s indiscriminate imitation of human speech symbolizes an appearance of gaining knowledge without understanding the meaning, and the latent face which stands for a sacred and wise bird from the heavens, whose words partake of supreme truths. As the bird is associated in Persianate texts with one of its main origins India, we examined parrot and related manifestations thereof in India so as to understand the second face, and showed the connection between the bird and major ceremonies in the Indian subcontinent in some religious and fictional texts directly linked to the ceremonies. Parrot in the texts is a bird enjoying true wisdom, a gods’ aide, the memorizer of sacred texts, and a mould for embodiment of the spiritual on earth. Against this background, we tried to show some similarities and correspondences between the image of parrot in Indian as well as mystical Persianate texts and discuss the possibility of some influences

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jatakas
  • Indian storytelling
  • parrot
  • Tales of a Parrot (ṭūṭīnāmi)
  • mystical theme-creating

مراجع

ابن‌بزاز، توکل بن اسماعیل (1376)، صفوه‌الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زریاب.
اردستانی، پیرجمال‌الدین محمد (1388)، شرح‌الکنوز و بحر‌الرموز، تصحیح امید سروری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ازرقی هروی (1336)، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: زوار.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1343)، «خویشاوندی فکری ایران و هند»، مهر، س 10، ش 3.
بیرونی، ابوریحان (1958)، تحقیق ماللهند، تصحیح ادوارد زاخائو، حیدرآباد: مجلس دائره‌‌المعارف العثمانیه.
پاشائی، ع. (1362)، بودا (گزارش کانون پالی)، تهران: مروارید.
پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد (1422ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تصحیح ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثغری، عماد بن محمد (1352)، جواهرالاسمار (طوطی‌نامه)، تصحیح شمس‌الدین آل‌احمد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جامی، نورالدین عبدالرحمن (1378)، مثنوی هفت اورنگ، تصحیح جابلقا دادعلیشاه و دیگران، زیر نظر دفتر نشر میراث مکتوب، تهران: مرکز مطالعات ایرانی. 
«چهل طوطی اصل» (1344)، ترجمة سیمین دانشور و جلال آل‌احمد، یغما، ش 204.
حافظ، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغتنامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، ج8: ذیل مدخل «شارک»، ج13: ذیل مدخل«مینا»، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دهلوی کشمیری، محمدصادق (1988)، کلمات الصادقین، تصحیح محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
روزبهان بقلی (1374)، شرح شطحیات، تصحیح هانری کربن، تهران: طهوری.
زرین‌‌کوب، عبدالحسین (1387)، سرّ نی، تهران: علمی.
سروش، عبدالکریم (1378)، «طوطی و زنبور»، بازتاب اندیشه، ش 98.
سعدی (1359)، بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی. 
سلطان ولد، بهاءالدین (1376)، انتهانامه، تصحیح محمدعلی خزانه‌دارلو، تهران: روزنه.
سنایی غزنوی، ابوالمجد (1336)، دیوان، تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
----- (1383)، حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌الطریقه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سودی، محمد (1357)، شرح سودی بر حافظ، ترجمۀ عصمت ستارزاده، ارومیه: انزلی.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1381)، تفسیر سورآبادی، تصحیح سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشر نو.
سیف فرغانی (1364)، دیوان، تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران: فردوسی.
شایگان، داریوش (1389)، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران: امیرکبیر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383)، مقدمه بر منطق‌الطیر، عطار نیشابوری، تهران: سخن.
----- (1388)، مقدمه و تعلیقات بر: اسرارنامه، عطار نیشابوری، تهران: سخن.
شوشتری، میرعبداللطیف (1363)، تحفه العالم و ذیل التحفه، تصحیح صمد موحد، تهران: طهوری.
شهمردان بن ابی‌الخیر (1362)، نزهت‌نامۀ علایی، تصحیح فرهنگ جهان‌پور، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صائب تبریزی (1365)، دیوان، تصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
طوسی، محمد بن محمود (1382)، عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
عراقی، فخرالدین (1363)، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: سنایی.
عزالدین محمود کاشانی (1394)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: سخن.
عطار، فریدالدین محمد نیشابوری (1368)، دیوان، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
----- (1383)، منطق‌الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
----- (1388الف)، اسرارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن. 
----- (1388ب)، الهی‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
----- (1388ج) مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن. 
----- (1398)، تذکره‌الاولیاء، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
علاءالدوله سمنانی (1362)، العروه لأهل الخلوه و الجلوه، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
عمادالدین کرمانی، علی (1374)، طریقت‌نامه، تصحیح رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران: اساطیر.
فراهی هروی، معین‌الدین (1384)، تفسیر حدائق‌الحقایق، تصحیح سیدجعفر سجادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 
فروزانفر، بدیع‌الزمان (1348)، شرح مثنوی شریف، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
----- (1362)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر.
قرطبی، عریب بن سعد (1976م/1387ق)، ذیل تاریخ الطبری، در: تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر طبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 11، بیروت: روائع التراث العربی.
قزوینی، محمد و قاسم غنی (1385)، حاشیه بر: دیوان حافظ، تهران: زوار.
کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی (1394)، دیوان، تصحیح حسین بحرالعلومی، تهران: سنایی.
گنون، رنه (1387)، «زبان مرغان»، هرمس و زبان و مرغان، ترجمۀ امین اصلانی، تهران: جیحون.
مجتبائی، فتح‌الله (1392)، «داستان‌های هندی در ادبیات فارسی»، بنگاله در قند پارسی، به کوشش شهریار شاهین‌دژی، تهران: سخن.
محجوب، محمدجعفر (1382)، ادبیات عامیانة ایران (مجموعه مقالات دربارة افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران)، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
مهابهارت (1358)، ترجمة میرغیاث‌الدین علی قزوینی (نقیب‌خان)، تصحیح سیدمحمدرضا جلالی نائینی، تهران: طهوری.
مولوی، جلال‌الدین محمد (ج1: 1925م؛ ج3: 1929م؛ ج6: 1933م)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، لیدن: بریل.
----- (1379)، مجالس سبعه، تصحیح توفیق ﻫ. سبحانی، تهران: کیهان.
----- (1384)، کلیات شمس تبریزی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: طلایه.
----- (1385)، فیه‌مافیه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه.
میبدی، رشیدالدین (1371)، کشف‌الاسرار و عده‌الابرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
ناصرخسرو قبادیانی (1380)، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی، به اهتمام سیدنصرالله تقوی، تهران: معین.
نخشبی، ضیاءالدین (1372)، طوطی‌نامه، تصحیح فتح‌الله مجتبائی و غلامعلی آریا، تهران: سنایی.
نظامی گنجه‌ای (1378الف)، اقبالنامه (خردنامه)، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
-----  (1378ب)، خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نورالدین اسفراینی، عبدالرحمن (1358)، کاشف الاسرار، تصحیح هرمان لندلت، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
یاری گل‌دره، سهیل (1392)، «منبعی دیگر برای حکایت طوطی و بازرگان»، گزارش میراث، دورۀ دوم، س 7، ش 3-4.
 
Alwis, James (1883), “The Buddhist Scriptures and Their Language, the Pali”, Journal of the Pali Texts Society, ed. T. W. Rhys Davids, London: Caxton Publication.
Bedekar, V. M. (1965), “The story of Suka in the Mahabharata and Puranas: A Comparative Study”, Purana, vol. VII. no. 1.
Bloomfield, Maurice (1914), “On Talking Birds in Hindu Fiction”, Festschrift für Ernst Windisch, Leipzig: Harrassowitz.
Böhtlingk, Otto von (1863), Vorwort zu Indische Sprüche, Sanskrit und Deutsch, St. Petersburg: Commissionäre der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
Campbell, Joseph (1962), The Masks of God: Oriental Mythology, vol. III, London: Secker & Warburg.
Doniger, Wendy (1993), “Echos of the Mahabharata: Why is a parrot the narrator of the Bhagavata Purana and the Devibhagavata Purana?” Puranas Perennis, ed. W. Doniger, New York: State University of New York Press.
Geiger, Wilhelm (1956), Pāli Literature and Language, tr. B. Ghosh, Calcutta: University of Calcutta.
Groneman, J. (1901), The Hindu Ruins in the plain of Parambanan, tr. A. Dolk, Van Dorp and Co.
Guérinot, A. (1906), Essai de Bibliographie Jaina, Paris: E. Leroux.
Hallâj (1931), “Dîwân d’al-Hallâj”, ed. L. Massignon, Journal Asiatique, Tome CCXVIII.
Hertel, Johaness (1912), The Panchatantra-Text of Purnabhadra, ed. C. R. Lanman, Cambridge: Harvard University.
Indische Sprüche, Sanskrit und Deutsch, vol. I (1863), vol. II (1864), Otto von Böhtlingk, St. Petersburg: Commissionäre der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
Jacobi, Hermann (1914), Encyclopaedias of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. VII, below the entry, “Jainism”, Edinburgh: T. & T. Clark.
Karimi zanjani Asl, Mohammad (2000), ‘NAḴŠABI, ŻIĀʾ-AL-DIN’, Iranica <http://www.iranicaonline.org/articles/naksabi-zia>
Kathá Sarit Ságara or Ocean of the Streams of the Story (1884), tr. C. H. Tawney, Calcutta: Baptist Mission Press.
Kinsley, David R. (1988), Hindu Goddesses: Visions of the Divine Feminine in the Hindu Religious Tradition, California: University of California Press.
Monier-Williams, Monier (1986), A Sanskrit-English Dictionary, Delhi: Motilal Banarsidass.
Platts, John T. (1960), A Dictionary of Urdu, Classical Hindi, and English, London: Oxford University Press.
Praveen Chopra (2017), Vishnu’s Mount: Birds in Indian Mythology and Folklore, Chennai: Notion Press.
Shastri, B. (1943), An Introduction to Classical Sanskrit, Calcutta: Modern Book Agency.
Stutley, Margaret and James (1977),"Gandharva(s)", A Dictionary of Hinduism: its Mythology, Folklore, and Development, 1500 BC-AD 1500, Bombay: Allied Publishers Private.
The Enchanted Parrot: Being a Selection from the Śuka Saptati or the Seventy Tales of a Parrot (1911), tr. Hale Wortham, B., London: Luzac.
The Jātaka or Stories of Buddha's Former Births, vol. I: (1895) tr. R. Chalmers, vol. II: (1895) tr. W. H. D. Rouse, vol. III: (1897) tr. H. T. Francis and R. A. Neil, ed. E. B. Cowell, Cambridge: University Press.
The Mahabharata (1895), English Translation, ed. Manmatha Nath Dutt, Calcutta: Elysium Press.
The Vedas (2002), tr. R. T. Griffith et al., compiled by the Dharmic Scriptures Team, <http://www.cakravartin.com/wordpress/wpcontent/uploads/2008/08/vedas.pdf>
Wilson, H. H. (1911), Puranas or an Account of Their Contents and Nature, Calcutta: Elysium Press.
Winternitz, M. (1985), A History of Indian Literature, tr. Subhadra Jha, Calcutta: Calcutta University Press.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار