بررسی جایگاه مصادر و افعال کهن، کمیاب و متروک فارسی در فرهنگنامه قرآنی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاداسلامی، نجف آباد،ایران

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاداسلامی ،نجف آباد،ایران

3 استاد زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی ،نجف آباد،ایران

چکیده

زبان فارسی دری از آغاز قرن چهارم تا قرن هفتم، گنجینه‌ای گسترده از واژه‌های اصیل و کهن را در خود گرد آورده است، که بسیاری از آنها بر اساس زبان‌ها و گویش‌های متنوع جغرافیایی شکل گرفته‌اند یا وام‌واژهایی هستند که از مناطق اطراف، بویژه ناحیۀ شرق ایران به فارسی دری راه یافته‌اند. بازجست این واژه‌های سره، کمیاب و مهجور، بویژه مصادر و افعال در فرهنگنامۀ قرآنی، فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس صد و چهل و دو نسخۀ خطی کهن، به شناخت سیر تحول تاریخی نظام زبان فارسی از دیدگاه زبان‌شناسی، معناشناسی، دستور زبان، تصحیح نسخه‌های خطی و غنای واژه‌نامه‌ها و ترجمۀ قرآن کریم، کمک می‌کند. این پژوهش، نخست با استخراج مصادر و افعال کهن و نادر فرهنگنامۀ قرآنی، گزینش تعدادی از کمیاب‌ترین و کم‌کاربردترین مصادر و افعال و دسته‌بندی آنها در سه بخش گونه‌های فارسی باستان و میانه، افعال ناشناخته و وام واژه‌ها، با استناد به واژه‌نامه‌های معتبر و متون کهن، ریشه، معنی و کاربرد این فعل‌ها را تجزیه و تحلیل کرده است. هدف از این جستار، نشان دادن نقش ترجمه‌های قرآن در غنای نظام واژه‌سازی زبان فارسی و نتایج به دست آمده بیانگر بهره‌گیری گسترده مترجمان فارسی زبان قرآن از همه توانایی‌های واژه‌سازی در زبان فارسی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of infinitives position and ancient, rare and obsolete Persian verbs in Qur’anic encyclopedia

نویسندگان [English]

  • Maryam Izadi 1
  • Ghorbanali Ebrahimi 2
  • Atamohammad Radmanesh 3
1 Ph.D. student of Persian language and literature, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran
2 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran
3 Professor of Persian language and literature, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
چکیده [English]

From the beginning of the fourth century to the early seventh century the Dari Persian language which was the literary, official and spoken language in Iran, has gathered in itself an extensive treasure of the noble and archaic words, many of which have been formed based on various geographical dialects or loan terms that have found their in to the Dari Persian from the languages of the surrounding areas, particularly the East region of Iran.  In the Quranic Encyclopedia, which is provided on the basis of one hundred and forty-two versions of Quran manuscripts for the equivalent Persian of Quranic words, we encounter an abundance of infinitives and verbs which are archaic ,rare, and obsolete, and often related to the specific dialects of types of  Persian dialects  which are called language species. The exploration of these pure and rare words contribute to the study of the historical process of lexical system of Persian language and it is conducive to the enrichment of lexical dictionaries and atlases and also some of these words deserve to return to the Persian language cycle . This study tries, by means of descriptive-analytical approach and library study while introducing the infinitives and ancient, rare and obsolete Persian verbs in Quranic encyclopedia and rendering their frequency, with the selection of a number of these original language species, to explore and analyze their functions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Dari Persian
  • Quranic encyclopedia
  • infinitives
  • archaic and obsolete verbs
آیت‌الله زاده شیرازی، سیدمرتضی (۱۳۶۷)، «تفسیری کهن به زبان‌فارسی»، نشریۀ گروه تحقیقاتی دانشکده الهیات، تهران، شماره ۴۳ و ۴۴، بهار و زمستان.
ابوالقاسمی، محسن (۱۳۷۳)، ماده‌های فعل‌های فارسی دری، تهران: ققنوس.
ارانسکی، یوسیف (۱۳۹۴)، زبان‌های ایرانی، مترجم علی‌اشرف صادقی، چاپ سوم، تهران: سخن.
ارداویرافنامه (۱۳۸۲)، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، چاپ دوم، تهران: معین.
اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (۱۳۱۹)، لغت فرس، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: مجلس.
اشمیت، رودیگر (۱۳8۳)، راهنمای زبان‌های ایرانی، مترجمان آرمان بختیاری و عسکر بهرامی و حسن رضایی باغ بیدی و نگین صالحی‌نیا، تهران: ققنوس.
الکرمینی، علی بن محمد بن سعید الدیب (1385)، تکملة الاصناف، فرهنگ عربی - فارسی از قرن ششم هجری، به کوشش علی رواقی با همکاری زلیخا عظیمی، دوجلد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بندهشن (۱۳۹۵)، ترجمۀ مهرداد بهار، چاپ پنجم، ویراست دوم، تهران: توس.
بهار، مهرداد (۱۳۴۵)، واژه‌نامه بندهش، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بیهقی، ابوجعفر احمد بن علی بن محمد المقری (۱۳۶۶)، تاج المصادر، به تصحیح و تحشیه و تعلیق هادی عالم زاده، دو جلد، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پادشاه، متخلص به شاد محمد (۱۳۳۵)، فرهنگ آنندراج، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، ۷ جلد، تهران: خیام.
ترجمۀ تفسیر طبری (1356)، به اهتمام حبیب یغمایی، ۷ جلد، چاپ دوم، تهران: طوس.
تفسیری بر عشری از قرآن مجید (۱۳۵۳)، تصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جعفری دهقی، محمود و صدری، امیر عمادالدین (۱۳۹۰)، «وام‌واژه‌های بلخی در پارسی نو»، مجلۀ زبان شناخت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره دوم، تهران: پاییز و زمستان.
جوینی، عزیز الله (۱۳۶۲)، مصادر اللغۀ، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
حسن‌دوست، محمد (۱۳۸۹)، فرهنگ تطبیقی - موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو، دو جلد، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار.
حسن‌دوست، محمد (۱۳۹۳)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، پنج جلد، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حیدرپور نجف‌آبادی، ندا، صفری آق قلعه، علی (۱۳۹۶)، «واژه‌های فارسی در دست­نویسی مشکول از تفسیر سورآبادی»، مجلۀ آینۀ میراث، شمارۀ ۶۱، تهران: پاییز و زمستان.
خلف تبریزی، محمد حسین متخلص به برهان (۱۳۹۱)، برهان قاطع، پنج جلد، تهران: امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷)، لغتنامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، ۱۶ جلد، تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا.
رازی، حسین بن علی بن محمد بن احمد الخزاعی النیشابوری (۱۳۷۱)، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش و تصحیح محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، بیست جلد، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
رامپوری، غیاث‌الدین محمد (۱۳۶۳)، غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
رجائی، احمدعلی (۱۳۵۵)، پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی در قرون اول هجری، ترجمه‌ای آهنگین از دو جزء قرآن مجید، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
رشیدی، عبدالرشید بن عبدالغفور بن حسینی مدنی تتوی (1337)، فرهنگ رشیدی، به تحقیق و تصحیح محمد عباسی، تهران: انتشارات بارانی.
رواقی، علی (۱۳۶۲)، آشنایی با قرآن مترجم قدس، کهن‌ترین برگردان قرآن به فارسی، تهران: موسسه فرهنگی محمد رواقی.
رواقی، علی (۱۳۸۱)، ذیل فرهنگ‌های فارسی، با همکاری مریم میرشمسی، تهران: هرمس.
رواقی، علی (۱۳۹۲)، زبان فارسی افغانستان دری، با همکاری زهرا اصلانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
رودکی، جعفر بن محمد (۱۳۸۶)، دیوان اشعار، چاپ چهارم، تهران: برادران علمی.
سعدی، مصلح بن عبدالله (۱۳۵۹)، کلیات سعدی، تدقیق در متن و مقدمه از دکتر حسن انوری، چاپ چهارم، تهران: نشر قطره.
صادقی، علی اشرف (۱۳۹۲)، فرهنگ جامع زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (۱۳۹۰)، قابوس‌نامه، به اهتمام غلامحسین یوسفی، چاپ هفدهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۹۴)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، چهار جلد، تهران: سخن.
فره­وشی، بهرام (۱۳۸۱)، فرهنگ فارسی به پهلوی، یک جلد، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
لازار، ژیلبر (۱۳۹۳)، شکل‌گیری زبان فارسی، ترجمه مهستی بحرینی، چاپ دوم، تهران: هرمس.
معین، محمد (۱۳۷۸)، فرهنگ فارسی، ۶ جلد، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.
مکنزی، دیوید نیل (۱۳۷۳)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
منصوری، یدالله (۱۳۹۴)، فرهنگ ریشه‌شناختی افعال فارسی میانه (زبان پهلوی)، تهران: خاور.
ناتل خانلری، پرویز (۱۳۹۲)، دستور تاریخی زبان فارسی، به کوشش عفت مستشارنیا، تهران: توس.
نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (۱۳۹۵)، خسرو و شیرین، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.
نفیسی (نظام الاطباء)، علی اکبر (۱۳۵۵)، فرهنگ نفیسی، چهار جلد، تهران: خیام.
هرن، پاول و هاینریش هوبشمان (۱۳۹۴)، فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، ترجمه همراه با گواه‌های فارسی و پهلوی، از جلال خالقی مطلق، تهران: مهرافروز.
یاحقی، محمد جعفر (۱۳۵۵)، فرهنگنامۀ قرآنی، فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس ۱۴۲ نسخه خطی کهن، پنج جلد، چاپ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
یاحقی، محمدجعفر (1377)، گزاره‌ای از بخشی از قران کریم: تفسیر شنقشی، مشهد: بنیاد فرهنگ ایران.
Henning, W.B. (1939). Sogdian Loan - words in New - persian;  Bulletin of the society of oriental and African studies institute, Vol.10.