جنگ‌افزارهای نویافته و ناشناخته در آداب‌الحرب و الشجاعه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه صنعتی شاهرود ، شاهرود،ایران

2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران،ایران.

چکیده

 آداب‌الحرب و الشجاعه نوشتۀ فخر مدبر، اثری است برجسته در آداب جنگاوری که در ابتدای قرن هفتم هجری قمری نوشته شده است. این کتاب کهن‌ترین اثر مربوط به جنگاوری در زبان فارسی است که تاکنون به دست ما رسیده و از ویژگی‌های برجستۀ آن، اشتمال بر واژگان و اصطلاحات فراوان نظامی است. قدمت اثر و نیز تسلط نویسندۀ آن به زبان هندی، پژوهش بر روی واژگان این کتاب را اهمیتی دوچندان می‌بخشد؛ بنابراین نویسندگان در این پژوهش برآنند تا با بررسی برخی از این واژه‌های نظامی ناشناختۀ به‌کاررفته در این اثر، هویت برخی از آنها را با توجه به متون و منابع مختلف تا حد امکان روشن سازند. روش کار بدین شکل است که در مرحلۀ نخست، متن آداب‌الحرب مطالعه شد و واژگان ناشناخته و ثبت‌نشده در فرهنگ‌های لغات استخراج گردید. در مرحلۀ بعد به روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و جستجو در پیکره‌های متن‌محور، شواهد موجود گردآوری و دسته‌بندی موضوعی شد. واژگان نویافته شامل نام سی و هشت جنگ‌افزار است که براساس متن آداب‌الحرب و شواهد به‌دست‌آمده، برای بسیاری از آنها در این پژوهش برای نخستین بار اسناد و اطلاعاتی ارائه گردید؛ هرچند با تمام جستجوها، برای برخی دیگر هیچ‌گونه سند، شاهد یا توضیحی یافت نشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Newly and unknown weapons in the Adab al-Harb va al-Shaja’ah

نویسندگان [English]

  • Hamid Pooladi 1
  • Hossein Aligholizadeh 2
1 Assistant Professor, Department of foreign Languages and General Lessons, Shahrood University of Technology, Shahrood, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Persian Literature and the English Language, General Teaching Center, K. N. Toosi University of Technology, Tehran, Iran
چکیده [English]

Adab al-Harb va al-Shaja’ah, written by Fakhr Modbber, is a prominent source in the warfare etiquettes, which was written at the beginning of the 7th century AH. This book is the oldest work related to warfare in Persian language that has reached us so far and one of its prominent features is the inclusion of many military words and terms. The age of the work and its author’s mastery of the Hindi language make the research on the vocabulary of this book doubly important. Therefore, in this research, the authors aim to investigate and analyze as much as possible, the rare and unknown military words used in this work and clarify their identity according to this text and other sources. The working method is as follows: in the first step, the Adab al-Harb was studied and were extracted unknown and unrecorded words in dictionaries. In the next step, the available evidence was collected and categorized by the method of library study and text-based corpus search. The number of new vocabularies includes the name of thirty-eight weapons that based on the text of the Adab al-Harb and the obtained evidences, documents and information were provided for many of them in this research for the first time; However, despite all the searches, unfortunately no documents, witnesses or explanations were found for others.
Keywords: Fakhr Modbber, Adab al-Harb va al-Shaja’ah, Persian Prose, Weapon, Newly Vocabulary.

Introduction

Adab al-Harb va al-Shaja'ah is the oldest book in the Persian language, which talks about the customs of the countrymanship, campaigns, war and weapons, along with historical stories. One of the prominent features of this book is having many military words and terms, and since the author has a wide command of the Indian language, this book also contains the names of unique Indian weapons, many of which have remained unknown until now and their quiddity is unknown to us.

Material and Methods

This paper is basic research about the words of Adab al-Harb va al-Shaja’ah that is done in three steps: First) examining and comprehensively studying of the text of the book and extracting of many unknown military words; Second) Gathering evidence and information by a library study and extracting data from various Persian texts, as well as using different corpus-oriented software and text-oriented corpora. Third) Providing and presenting the definition and meaning of this words with the approach of examining the use of words in the text and the context of the speech.

Discussion

Providing definitions and evidence for unknown military words that fit into the following category.
3-1. Types of Thimbles: Ghazivar, Torkivar, Mirivar.
3-2. Types of Bows: Kharazmi, Koohi, Caruri, Luhoori, Parvanji, Hendovi, Ghazniji.
3-3. Types of Arrows: Arrow of Zereh, Arrow of Khaftan, Arrow of Baghaltag, Arrow of Bargostovan-e-Jamegi, Arrow of Jowshan, Arrow of Hesar.
3-4. Types of Shields: Choobin, Shooshak, Neyze, Chakh, Khadang, Khafche.
3-5. Types of Swords: Roosi, Ferangi, Shahi, Alaei, Mowj-e-Darya, Taravate, Banah, Bakhari, Khazari, Soorman, Toorman, Keshmiri, Magbarooman.
3-6. Types of Spears: Somayri, Mardgir, Sardandane.

Conclusions:

In this research, the authors have discussed and investigated some unknown weapons, and in addition to the registration and introduction of the mentioned types of weapons, they discovered and presented additional information and explanations that these words had in the use of Persian texts and were not recorded in dictionaries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fakhr Modbber
  • Adab al-Harb va al-Shaja’ah
  • Persian Prose
  • Weapon
  • Newly Vocabulary

مراجع

ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن (1320)، تاریخ طبرستان، به‌تصحیح عباس اقبال، به‌اهتمام محمد رمضانی، ج1، مشهد: کلالۀ خاور.
ابن‌معروف، محمد بن عبدالخالق (1392ه.ق.)، فرهنگ کنزاللغات (عربی به فارسی)، ج1، سیدرضا علوی، تهران: مرتضوی.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1362)، التفهیم لأوائل صناعه التنجیم، با تصحیح و مقدمۀ جلال‌الدین همایی، تهران: بابک.
ادیب نطنزی، حسین بن ابراهیم (1346)، المرقاه، مقابله و تصحیح جعفر سجادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ادیب نطنزی، حسین بن ابراهیم (1384)، دستور اللّغه المسمّی بالخلاص، به‌کوشش سیدعلی اردلان جوان، مشهد: آستان قدس رضوی.
ارجانی، فرامرز بن خداداد (1343)، سمک عیار، با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، ج1، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ارجانی، فرامرز بن خداداد (1348)، سمک عیار، با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، ج2، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ارجانی، فرامرز بن خداداد (1353)، سمک عیار، با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، ج5، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ازرقی، ابوبکر بن اسمعیل (1336)، دیوان، به‌تصحیح سعید نفیسی، تهران: زوار.
اسدی، علی بن احمد (1317)، گرشاسب‌نامه، به‌کوشش حبیب یغمایی، تهران: کتابفروشی و چاپخانة بروخیم.
اسدی، علی بن احمد (1319)، لغت فرس، به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: چاپخانة مجلس به سرمایة س. عبدالرحیم خلخالی.
افشاری، مهران و مروجی، فرزاد (1397)، رساله‌های تیراندازی؛ ده رساله در تیراندازی و کمانداری و جنگاوری  با مقدمه، تصحیح و توضیح. تهران: چشمه.
امیرمعزی، محمدبن عبدالملک نیشابوری (1318)، دیوان، به‌تصحیح عباس اقبال، تهران: اسلامیه.
ایران‌شاه‌بن ابی‌الخیر (1370)، بهمن‌نامه، ویراستۀ رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
بداؤنی، عبدالقادر بن ملوکشاه (1380)، منتخب التواریخ، به‌تصحیح مولوی احمدعلی صاحب، با مقدمه و اضافات توفیق هـ. سبحانی، ج2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق (1376)، کلیات، به‌کوشش اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، 3جلد، ج2، تهران: الهام.
بیغمی، محمد بن احمد (1339)، داراب‌نامه، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات ذبیح‌الله صفا، ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بیغمی، محمد بن احمد (1341)، داراب‌نامه، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات ذبیح‌الله صفا، ج2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بیغمی، محمد بن احمد (1388)، فیروزشاه‌نامه: دنبالۀ داراب‌نامه براساس روایت محمد بیغمی، به‌کوشش ایرج افشار، مهران افشاری، تهران: چشمه.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1350) تاریخ بیهقی، با تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
پورداوود، ابراهیم (1347)، زین‌ابزارها، تهران: چاپخانۀ ارتش شاهنشاهی.
پولادی، حمید و علیقلی‌زاده، حسین (1402)، «واژگان نظامی نویافته و ناشناخته در آداب‌الحرب و الشجاعه»، متن‌شناسی ادب فارسی، دانشگاه اصفهان، سال پانزدهم، شمارۀ دوم (پیاپی 58)، تابستان، صص 101-114.
جلودار دزفولی، محبوبه و شاطری، میترا (1399)، «بررسی مؤلفه‌های فرمی و تزئینی کمان‌های صفوی به گواه نقاشی‌ها و نگاره‌های هم‌دوره»، فصلنامۀ مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 4 (12)، تابستان، 209-224.
جنتی‌عطایی، ابوالقاسم (1350)، «کمانداری و تیراندازی در ادبیات فارسی»، بررسی‌های تاریخی، سال 6، (32)، خرداد و تیر، 241-276.
جوهری نیشابوری، محمد بن ابی‌البرکات (1383)، جواهرنامۀ نظامی، به‌کوشش ایرج افشار، با همکاری محمدرسول دریاگشت، تهران: میراث مکتوب.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله بن لطف‌الله (1375)، جغرافیای حافظ ابرو (مشتمل بر جغرافیای تاریخی مدیترانه، ارمنستان، فرنگستان، جزیره، عراق، خوزستان و فارس)، مقدمه، تصحیح و تحقیق صادق سجادی، ج2، تهران: میراث مکتوب.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله بن لطف‌الله (1380)، زبده‌التواریخ، مقدمه، تصحیح و تعلیقات سیدکمال حاج‌سیدجوادی، ج1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
حکمت، علی‌اصغر (1337)، سرزمین هند، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
حمیدالدین بلخی، عمر بن محمود (1365)، مقامات حمیدی، به‌اهتمام رضا انزابی‌نژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
خاقانی، بدیل بن علی (1375)، دیوان، ویراستۀ دکتر میرجلال‌الدین کزازی، ج1، تهران: نشر مرکز.
خرگوشی، عبدالملک بن محمد (1361)، شرف‌النّبی، ترجمۀ نجم‌الدین محمود راوندی، تصحیح و تحشیه از محمد روشن و حسین رضوی‌برقعی، تهران: بابک.
خیام، عمر بن ابراهیم (1312) نورزونامه، به‌سعی و اهتمام مجتبی مینوی. تهران: کتابخانۀ کاوه، مطبعۀ روشنایی.
درودباشی، احمد بن محمد (1343)، جامع‌الهدایه فی العلم الرمایه، فرهنگ ایران زمین، جلد یازدهم، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: چاپخانۀ بهمن.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، دورۀ پانزده جلدی، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران با همکاری انتشارات روزنه.
رشید وطواط، محمد بن محمد (1339)، دیوان رشیدالدین وطواط: با کتاب حدائق‌السحر فی دقایق الشعر، با مقدمه و مقابله و تصحیح سعید نفیسی، تهران: بارانی.
روملو، حسن (1384)، احسن‌التواریخ، به‌اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی. ج2، تهران: اساطیر.
زلالی خوانساری (1384)،  کلیات، تصحیح و تحقیق سعید شفیعیون، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
زمخشری، محمود بن عمر (1386)، مقدمه‌الادب یا پیش‌رو ادب، ای. جی. وتسشتاین، با مقدمۀ مهدی محقق، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- مک‌گیل.
ساریخانی، مجید (1392)، «رزم‌افزارهای ایران در دوران اسلامی با استناد به آثار هنری گنجینۀ اسلامی موزۀ ملی ایران»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال چهارم، شمارۀ 11، تابستان، 21-44.
سجاسی، اسحاق بن ابراهیم (1368)، فرائد السلوک، به‌تصحیح و تحشیۀ نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران: پاژنگ.
سروش، میرزا محمدعلی بن قنبرعلی (1340)، دیوان، با مقدمۀ جلال‌الدین همایی، به‌اهتمام محمدجعفر محجوب، ج1، تهران: امیرکبیر.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1379)، کلیات، به‌اهتمام محمدعلی فروغی، چاپ یازدهم، تهران: امیرکبیر.
سلیم تهرانی، محمدقلی (1349)، دیوان، با مقدمه و تصحیح و اهتمام رحیم رضا، تهران: ابن‌سینا.
سوزنی، محمد بن مسعود (1344)، دیوان حکیم سوزنی سمرقندی، تصحیح، مقدمه و معانی و تفاسیر از ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: چاپخانۀ سپهر.
شرف‌الدین علی یزدی (1387)، ظفرنامه، تصحیح و تحقیق سعید میرمحمدصادق، عبدالحسین نوایی، ج1، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
صادقی، مژگان (1393)، دانشنامۀ جهان اسلام، زیرنظر سیدعلی خامنه‌ای، ذیل مدخل «تیر 2»، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی. از طریق نشانی: https://rch.ac.ir/article/Details/10723?(2)تیر.
طبری، محمد بن جریر (1380)، تاریخ‌نامۀ طبری، گردانیدۀ منسوب به بلعمی، به‌تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، ج4، تهران: سروش.
طرسوسی، ابوطاهر بن حسن (1380)، ابومسلم‌نامه، به‌اهتمام حسین اسماعیلی، ج3، تهران: معین، انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، قطره.
طوسی، محمد بن محمود (1382)، عجایب‌المخلوقات، به‌اهتمام منوچهر ستوده، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به‌اهتمام عبدالحسین نوایی، قسمت دوم، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
غزالی، محمد بن محمد (1361)، کیمیای سعادت، به‌اهتمام حسین خدیوجم، ج1، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
فخر مدبر، محمد بن منصور (1346)، آداب‌الحرب و الشجاعه، به‌تصحیح احمد سهیلی‌خوانساری. تهران: اقبال.
فردوسی، ابوالقاسم (1370)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی‌مطلق، ج2، تهران: روزبهان.
فردوسی، ابوالقاسم (1375)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی‌مطلق، ج5، آمریکا، کالیفرنیا: مزدا، با همکاری بنیاد میراث ایران.
فرید احول (1381)، دیوان فرید اصفهانی (اسفراینی)، به‌اهتمام و تصحیح محسن کیانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قدسی مشهدی، حاج‌محمدجان (1375)، دیوان، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن علی (1345)، عرائس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
کردی نیشابوری، یعقوب بن احمد (2535)، البلغه، مقابله و تصحیح متن به‌اهتمام مجتبی مینوی، فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کرمینی، علی بن محمد (1385)، تکمله‌الاصناف: فرهنگ عربی- فارسی از قرن ششم، به‌کوشش علی رواقی با همکاری زلیخا عظیمی، مجلد1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کوسج، شمس‌الدین محمد (1387)، برزونامه (بخش کهن)، تصحیح اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب.
مسعود سعد سلمان (1364)، دیوان، به‌کوشش مهدی نوریان، ج1، اصفهان: کمال.
منیر لاهوری، ابوالبرکات (1388)، سروده‌ها و نوشته‌های منیر لاهوری، به‌کوشش فرید اکرم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
میدانی، سعید بن احمد (1382)، الاسمی فی الاسماء، تحقیق، تصحیح، مقدمه، اضافات و تعلیقات جعفرعلی امیدی نجف‌آبادی، ج1، تهران: سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، اسوه.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1339)، روضه‌الصفا، ج4، تهران: کتابفروشی خیام با همکاری مرکزی-پیروز.
ناصرخسرو (1357)، دیوان، به‌اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقّق، ج1، تهران: دانشگاه مک گیل- دانشگاه تهران.
واصفی، محمود بن عبدالجلیل (1349)، بدایع‌الوقایع، به‌تصحیح الکساندر بلدروف، ج2، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
وحیددستگردی، حسن (1385)، گنجینۀ حکیم نظامی گنجه‌ای، به‌کوشش سعید حمیدیان، چ ششم، تهران: قطره.
کهن‌نامه ادب پارسی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 17 دی 1402

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار