ضمیر سوم شخص مفرد «ای/ ـ‌ی» در برخی متون و گویش‌های ایرانی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

در طبقات‌الصوفیه و شیرزاد و گلشاد، گهگاه در جایگاه ضمیر شخصی سوم شخص مفرد، نویسة «ای/ ـ‌ی» دیده می‌شود. هدف این پژوهش، شناخت این عنصر زبانی به کمک گویش‌های ایرانی و قصه‌های شفاهی ضبط شده از ولایت هرات در کشور افغانستان و استان‌های خراسان‌ جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی در کشور ایران است. به‌این منظور، با مطالعة دو کتابِ ذکر شده، بررسی منابع مکتوب گویشی و تدقیق در قصه‌های شفاهی زوایای مختلف این ضمیر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. براین پایه، «ای/ ـ‌ی» با تلفظ پیشنهادی ē در طبقات‌الصوفیه ضمیر با نقش‌ نهاد و مضاف‌الیه و در کتاب شیرزاد و گلشاد ضمیر با نقش مضاف‌الیه است. این ضمیر، با صورت‌های آوایی -ē˃-e، id، it، ay، hi وi در هرات، یَغناب در کشور تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، اصفهان، فارس و هرمزگان در نقش‌های مختلف دستوری به‌کارمی‌رود. در این میان، تلفظِ i پرکاربردترین است و در شمال شرق خراسان جنوبی و جنوب شرق خراسان رضوی بیش‌تر از سایر مناطق به‌چشم می‌خورد. به‌لحاظ دستوری، به‌‌جز چند استثنا، -ē˃-e و i اگر هم‌مرجع با نهاد جمله باشند، در جایگاه مضاف‌الیه قرار نمی‌گیرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Third -person singular pronoun “ای/ ـی ” in some Iranian texts and dialects

نویسنده [English]

  • Mohsen Sadeghi
Assistant Professor of Department of Persian Language and Literature, Payame- Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In the Tabaqat Al- Soufiye , Shirzad, and Golshad, the letter ای/ ـی is sometimes seen in the position of the third- person singular pronoun. The research is to identify this linguistic element with the help of Iranian dialects and oral stories recorded from Herat in Afghanistan and South Khorasan, Razavi Khorasan and North Khorasan provinces in Iran. For this purpose, by studying the two mentioned books, examining the written sources of the dialect, different angles of this pronoun have been discussed and investigated. For this basis,  ای/ ـی with the suggested  subjective pronoun of ē, in Tabaqat Al- Soufiye is a pronoun  with the role of  subject and noun Modifier, and in Shirzad and Golshad, it is a pronoun with the role of  noun Modifier. This pronoun, with phonetic forms -ē˃-e, id, it, ay, hi and in Herat, Yaghnob in Tajikistan, Republic of Azerbaijan and the provinces of South Khorasan, Razavi Khorasan, North Khorasan, Isfahan, Fars and Hormozgan in different grammatical roles  has been used. Grammatically, except for a few exceptions, -ē˃-e and i are not placed in the noun modifier position if they are co-referent with the subject of the sentence.
 
Keywords:Tabaqat Al- Soufiye , Shirzad and Golshad, third person singular  pronoun, dialect, Iranian dialects.
 

Introduction:

In recent decades, the necessary fields for research on the Persian language have been prepared more and more. At this time, on one hand, some valuable Persian texts were corrected according to scientific principles and critical and authoritative editions of these works were made available. On the other hand, a number of Iranian dialects were also collected, compiled and documented, and new horizons were opened for conducting useful researches. In Tabaqat al-Sufiya by Khwaja Abdullah Ansari (2007) and Shirzad va Golshad and forty-seven other stories (2021) by an unknown author, the letter ای/ ـی is sometimes seen in the position of the third -person singular pronoun. In none of the history of the Persian language and grammar books, there is no explanation for this pronoun. Therefore, in the present study, the utility of this pronoun in the two mentioned texts and some Persian dialects has been carefully discussed and investigated. It is also necessary to state that in today's Iranian Persian, personal pronouns are divided into two groups: attached personal pronouns and detached personal pronouns. Each group also has first person, second person and third person singular and plural. In this period of Persian language, the third person detached pronouns are:'u', 'uy', 'vey', and the third person attached singular pronoun is "-sh" (Abul Ghasemi 2006:116-134)
 

Materials & Methods:

This study has been done in a descriptive-analytical manner.  In this regard, first of all, the observer witnesses on the use of the pronoun ای/ ـی have been extracted in Tabaqat Al- Soufiye, Shirzad va Golshad. Then, the phonetic forms and their grammatical roles in some Iranian dialects are explained by citing many evidences. The dialectal data used in this article was provided through the investigation of dialectal written sources and listening to 1300 oral stories recorded from the cities and villages of Herat province in Afghanistan, South Khorasan, Razavi Khorasan and North Khorasan provinces. As Sadeghi (2020: 12) points out, there are more ancient and dialectal features in Folklore ( tales, myths, legends)compared to everyday speech.

Discussion & Result:

According to the results of this study, the pronoun under investigation is seen with the suggested pronunciation of ē in Tabaqat Al- Soufiye, with the role of   Modifier noun and subject, and in the book of Shirzad va Golshad with the role of Modifier noun. From a dialectal point of view, this pronoun is used with different grammatical roles in a wide geographical area with the phonetic forms -ē˃-e, id, it, ay, hi and i. However, i is definitely the most used and frequent phonetic form. This pronunciation is not seen in the Amsal o Hekam ( Proverbs and Sayings )  of the city of Herat in Afghanistan, but in the oral tales recorded from around this city, the dialect of all the cities of South Khorasan and Razavi Khorasan, the dialect of Bojnord and Jajarm cities in North Khorasan, and the dialect of some areas of Isfahan provinces, Fars, Hormozgan and Tati( Native language in Western Iran) are commonly used in the northeast of the Republic of Azerbaijan.  In addition to what was said, except for a few exceptions, the phonetic forms -ē˃-e and i are not placed in the modifier noun position if they are coreference with the subject of the sentence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tabaqat Al- Soufiye
  • Shirzad and Golshad
  • third person singular pronoun
  • dialect
  • Iranian dialects
- ابوالقاسمی، محسن (1385)، دستور تاریخی زبان فارسی، چاپ پنجم، تهران: سمت.
- افضل‌نژاد، محمد (1377)، بررسی و توصیف گویش سده (قاین)، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، مشهد: گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی.
- اکبرزاده، هادی و ابوالقاسم امینی (1398)، فرهنگ امثال مردم سنخواست، مشهد: دستور.
- اکبری شالچی‌، امیرحسین‌ (1370)، فرهنگ گویشی خراسان بزرگ‌، تهران‌: نشر مرکز.
- امیری‌نژاد، مسعود (1375)، بررسی و توصیف گویش خواف، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، مشهد: گروه زبان‌شناسی دانشگاه فردوسی.
- انصاری، عبدالله‌بن‌محمد (1386)، طبقات‌الصوفیه، چاپ دوم، با مقدمه، مقابله، تصحیح و فهارس محمدسرور مولایی، تهران: توس.
- برجیان، حبیب (1394)، گنجینة گویش‌های ایرانی (استان اصفهان 2)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- بَرنده، سحر (1401)، گویش اردستانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 
- بهار، مهرداد (1351)، واژه‌نامة گزیده‌های زاداسپرم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- جامی، عبدالرحمان بن احمد (1390)، نفحات‌الانس من حضرات‌القدس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، تهران: سخن.
- چنگیزی، احسان (1395)، «یای پایانی فعل امر در زبان فارسی»، زبان و ادبیات فارسی، سال 24، شمارة 81.
- حبیبی، منیر (1394)، بررسی و توصیف گویش دُرحی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، مشهد: گروه زبان‌شناسی دانشگاه فردوسی.
- حسن‌دوست، محمد (1389)، فرهنگ تطبیقی ـ موضوعی زبان­ها و گویش­های ایرانی نو، ج 2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خاتمی‌پور، حامد (1392)، «یای معرفه: نکته‌ای نویافته در دستور تاریخی زبان فارسی»، ویژه‌نامة فرهنگستان: دستور، شمارة 9.
- خانلری، پرویز (1382)، تاریخ زبان فارسی، ج 3، تهران‌: فرهنگ نشر نو.
- خزائی‌نژاد، ماهرخ (1374)، بررسی و توصیف گویش گزیک از توابع بیرجند، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، مشهد: گروه زبان‌شناسی دانشگاه فردوسی.
- رجایی­ بخارایی، احمدعلی (1375)، لهجة بخارایی، چاپ دوم، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- رضایی، جمال (1377)، بررسی گویش بیرجند، تهران: هیرمند.
رواقی، علی (1382)، «گویش‌ها و متون فارسی (1)»، نامة انجمن، سال سوم، ش 10.
- رواقی، علی (1395)، «گونة فارسی هروی: با نگاهی به کلمات شیخ‌الاسلام در کتاب «هرگز و همیشة انسان»، گزارش میراث، دورة دوم، ضمیمة شمارة 4.
- زمردیان، رضا (1368)، زبان‌شناسی عملی: بررسی گویش قاین، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس.
 - سلامی، عبدالنبی (1386)، گنجینة گویش‌های ایرانی (استان فارس)، دفتر چهارم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- سلامی، عبدالنبی (1388)،  گنجینة گویش‌های ایرانی (استان فارس)، دفتر پنجم، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- شریفی، شهلا و نرجس‌بانو صبوری (1397)، «بررسی ضمایر واژه‌بستی در برخی گویش‌های فارسی خراسان رضوی و جنوبی»، پژوهش‌های زبانشناسی، سال دهم، ش 19.
- شمشیرگرها، محبوبه، سعید بزرگ بیگدلی و محسن ابوالقاسمی (1393)، «کاربرد ضمایر شخصی در طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری و گویش کهن هرات، جستارهای زبانی، دورة 5، شمارة 3.
- شمشیرگرها، محبوبه (1396)، «بررسی واژه‌های غریب و نادر گونة هروی کهن و کاربرد آن‌ها در گویش هرات معاصر»، زبان فارسی و گویش‌های ایرانی (ادب پژوهی)، دورة 2، شمارة 2.
- شیرزاد و گلشاد و چهل و هفت داستان دیگر (1400)، با تصحیح و تحقیق محمد جعفری قنواتی، ج 1، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
- صادقی، محسن (1393)، «کور در معنایی تازه»، در دانش و آزادگی: ارج‌نامة دکتر محمدرضا راشدمحصل، به درخواست و اشراف محمدجعفر یاحقی، سلمان ساکت، آرش اکبری مفاخر، تهران: سخن با همکاری فرهنگسرای فردوسی.
- صادقی، محسن (1399)، گنجینة گویش‌های ایرانی (استان خراسان 1)، با همکاریِ صفورا صحراگرد، علی اسدالهی دشت بیاض، حسین پریوش، فضل‌اله برزگر، حبیب آقایی بجستان، علی محمّدیان گاش و مجتبی نهاردانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- فتحی، آذر (1381)، «ساخت فعل در گویش بندری (بندرعباس): «لهجة محلة پشتِ شهر»، در مجموعه مقالات نخستین هم‌اندیشی گویش‌شناسی ایران، به کوشش حسن رضائی باغ‌بیدی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.  
- فکرت، محمدآصف (١٣٧٦)، فارسی هروی: زبان گفتاری هرات، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- کاظمی، رحمت (1379)، بررسی و توصیف گویش تایبادی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، مشهد: گروه زبان‌شناسی دانشگاه فردوسی.
- کیا، صادق (1390)، واژه‌نامة شصت و هفت گویش ایرانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- لازار، ژیلبر (1384)، شکل‌گیری زبان فارسی، ترجمة مهستی بحرینی، تهران: هرمس.
- لکوک، پیر (1383)، «گویش‌های حاشیة دریای خزر و گویش‌های شمال غرب ایران»، در راهنمای زبان‌های ایرانی، ترجمة فارسی زیر نظر حسن رضائی باغ‌بیدی، تهران: ققنوس.
- مقداری، صدیقه‌سادات و دیگران (1391)، زعفرو به مثقال: ضرب‌المثل‌های قاینی، قاین: انتشارات اکبرزاده.
- منصوری، مهرزاد (1390)، «ضمایر شخصی در گویش‌ها و زبان‌های ایرانی»، زبانشناسی و گویش‌های خراسان، سال سوم، ش 1.
- ناصری، زهره‌سادات و پریا رزم‌دیده (1400)، «واژه‌بست‌های ضمیری در گویش قاینی»، زبانشناسی و گویش‌های خراسان، سال سیزدهم، شمارة 2.