«نقش زنان در انتقال قدرت در خاندان کیانیان پس از عصر گشتاسپ»

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور ارومیه،ارومیه، ایران.

چکیده

ازدواج با محارم و اختلافات موجود در داخل خاندان کیانیان بر سر تصاحب قدرت از دورۀ پادشاهی گشتاسپ تا اتمام پادشاهی کیانیان دو مقوله­ای هستند که به نظر می­رسد بی­ارتباط با یکدیگر نیستند. نکتۀ شایان توجّه سیمای دگرگون شدۀ آنها در روایات غیردینی نسبت به روایات دینی است به گونه­ای که در این گزارش­ها مخصوصاً گشتاسپ و اسفندیار حریص قدرت نمایانده شده­اند. از اینرو مقالۀ حاضر با بررسی ازدواج با محارم در ایران پیش از اسلام، قائل به وجود دو گونه ازدواج با محارم با انگیزه­های متفاوت در این دوره­های تاریخی است یکی بر پایۀ باور انتقال نسب و نژاد از طریق زنان در جامعه زن/ مادر سالاری و دیگری سنت خویدوده مزدیسنایی با هدف حفظ نژاد و خون و تحکیم و اتحاد جامعۀ مزدیسنایی در عصر ساسانیان است که به غلط به دین زرتشتی نسبت داده می­شود و ممکن است این تصور را به وجود آورد که ازدواج­های کیانیان با محارمشان از نوع خویدوده بوده است ولی با توجّه به شواهد موجود ظاهراً این وصلت­­ها مبتنی بر باور زن تباری صورت گرفته است و زنان این دوره نقش اساسی در رسیدن شاه بعدی بر مسند حاکمیت داشته­اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of women in the transfer of power in kianian family After Goshtasp era

نویسنده [English]

  • Seyede masoumeh Fotouhi Kohsareh
M.A. Persian Language and Literature, Payam Noor university of Urmia, Urmia, Iran.
چکیده [English]

Marriage with an incestuous woman and disputes within the Kianian family on the seizure of power from the period of the kingdom they are of two categories which do not seem to be unrelated to each other. Remarkable point their transformed appearance in the non_religious narrations than religious traditions as in these reports especially Goshtasp and Esfandiar greedy for power are represented. There fore extant literature by investigation marriage with an incestuous woman in pre_Islamic Iran belives in the existence of two species of marriage with an incestuous woman with different motivations in these historical period one based on belief generation transmission through women in a matriarchy/ motherhood in the society and other tradition of  XwÂdÜdah Mazdeyasna aiming to preserve the race and blood and consolidationd and unity Mazdeyasna society is in the Sassanid era that wrangly attributed to Zoroastrianism religion and it may creat this impression that marriags Kianian whit an incestuous woman it has been. Howevere, according to the available evidence, it seems to be based on the belief of a women and women of this period have played a key role in achieving the next king the seat of government.
Keywords: marriags whit an incestuous woman, XwÂdÜdah, Kianian, Ancient Persia, Mazdeyasna.
Introduction
The history of marriage with incest in ancient Iran and the tradition of XwÂdÜdah Mazdasenai has long been a source of controversy and criticism by followers of other religions and critics. some people condemn Iranians by referring to frequent references in pahlavi traditions and the marriages of some Iranian kings with their concubines and on the other hand, due to the non_marriage of Zoroaster and his relatives with incest and the absence of in_laws in the Gathas, some have come to deny it by interpreting it as marriage with close relatives, including cousins ​​(Shapour Shahbazi, 1379 and 1380: 9-10).
Materias / methods:
In order to find the nature of the marriages that took place in the discussed period, the structure of the family and royal systems in different historical periods should be studied comparatively in the world. By comparing the similarities in the samples and the obtained evidence, the reasons and why of such marriages will be clarified in addition, they can also lead to the revelation of ambiguities in some people's actions and fictional events of this era
Discussion:
By examining marriage with incest in pre-Islamic Iran, the author considers two types of marriages with incest with different motives, one is  the tradition of  XwÂdÜdah, which was probably infiltrated by Mazdasenai clerics in the Sassanid era in Zaroostrians religious orders. Apparently, in order to deal with the various religions existing in this era and formalize their religion and getting the support of the Sassanian kings and the fear of reducing their wealth and converting their followers to other religions, as well as with the aim of preserving the race and blood and uniting the Mazdasenai they brought it into Zoroastrianism and Pahlavi texts (Daryaee, 1396: 65-75; Razi, 1381. Vol 2: 818-819 and 856). The other is based on the belief that lineage and race are transmitted through women in a feminist society. According to this ritual, the cycle of power transfers was done by the women of the family, so the kings avoided marrying their girl with foreigners in order to prevent the departure of the family heritage and the family heritage and the use of the kingdom with a girl. The childeren of such marriages belonged to the mother’s family and in order to receive the monarchy and prove their worthiness and commitment to their fatherland, they had to pass a difficult test (Aydenloo,1396: 56-67; Mazdapour, 1383: 192-202) As Esfandiar is also prevented from attaining the royal throne because of his mother's Anirani status and Bahman, despite the fact that most of the historical narratives have considered his mother to be Jewish But these genealogies are probably due to the mixing of his personality with Korosh and Ardashir I of Hchaemenid, and if Homay is accepted as his mother, it can be claimed that he received the kingdom through Homay and also, maybe based on this hypothesis, Bahman preferred Dara to Sasan in choosing his successor.
Historically, the most obvious concrete manifestation of women's sovereignty and marriage with incest can seen in the land of  Elam and  Mesopotamia and following them during the Hchaemenians period but during the parthian period the arrival of foreign cultures with the domination of Alexander and the Seleucids over Iran and the ruling system of the Moluk al_Tawaifi  in this era  and the emergence of Judaism and Christianity and tolerance of Parthians in religious beliefs and the large number of Parthian kings in a
period of almost five hundred years leads to the dimming of the tradition of marrying with incest in this period and again in the Sassanid era, it takes a new form with the XwÂdÜdah tradition.
Result:
Probably, the process of transferring power from Goshtasp to Bahman and from him to Dara also took place according to the beliefs of feminism and Goshtasp and Bahman, due to the fact that Esfandiar and Sasan's mothers are strangers, they are forced to oppose the kingdom. and Bahman and Dara also have the right of kingship due to their mother's assignment to this family.

کلیدواژه‌ها [English]

  • marriags whit an incestuous woman
  • Xwddah
  • Kianian
  • Ancient Persia
  • Mazdeyasna
-قرآن کریم.
-آموزگار، ژاله. (1390). «کیومرث»، فردوسی و شاهنامه سرایی برگزیده مقالات دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، با مقدمۀ غلامعلی حدّاد عادل، نوشتۀ جلال خالقی­مطلق و دیگر مؤلفان دانشنامه، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 299-307.
-آیدنلو، سجاد. (1390). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.
-آیدنلو، سجاد. (1394). شاهنامه (2) شاخ سرو سایه فکن، تهران: سمت، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
-آیدنلو، سجاد. (1396الف). «ابوطاهر طرسوسی/ طرسوسی «شاهنامه» را به نثر در نیاورده است: (توضیح یک اشتباه در فهرست نسخ خطی)»، در حضرت سیمرغ: بیست و پنج مقاله و یادداشت دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، سخن، صص 23-31.
-آیدنلو، سجاد. (1396ب). «اسفندیار، ایزدی گیاهی؟» نیم پخته ترنج: بیست مقاله دربارۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران، تهران: سخن، صص251-289.
-آیدنلو، سجاد. (1396ج). «پهلوان بانو»، در حضرت سیمرغ، صص39- 54.
-آیدنلو، سجاد. (1396د). «چند بن‌مایه و آیین مهمّ در ادب حماسی ایران (با ذکر و بررسی برخی نمونه‌های تطبیقی)»،  در حضرت سیمرغ، صص 55-81.
-آیدنلو، سجاد. (1396ه). «سیاوش، مسیح (ع) و کیخسرو (مقایسه­ای تطبیقی)»، نیم پخته ترنج، صص 83-121.
-آیدنلو، سجاد. (1399الف). «تأملاتی دربارۀ منابع و شیوۀ کار فردوسی»، نارسیده ترنج (بیست مقاله درباره شاهنامه و ادب حماسی ایران)، چاپ دوّم (اوّل سخن)، تهران: سخن، صص33-77.
-آیدنلو، سجاد. (1399ب). راز رویین تنی اسفندیار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، سخن.
-ابن اثیر، عزالدین. (1374). تاریخ کامل، برگردان سید محمد حسین روحانی، ج1، چاپ دوّم، تهران: اساطیر.
-ابن بابویه، محمد بن علی. (1389). التوحید، ترجمه و توضیحات یعقوب جعفری، قم ، نسیم کوثر.
-ابن بلخی. (1385). فارسنامه، سعی و اهتمام و تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
-ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. (1383). العبر: تاریخ ابن خلدون، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، ج1، چاپ سوّم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-اسدی، ابونصر. (1389). گرشاسب نامه، تصحیح حبیب یغمایی، چاپ دوّم، تهران: دنیای کتاب.
-اصفهانی، حمزه­بن حسن. (1367). تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، چاپ دوّم، تهران: امیر کبیر.
-الیاده، میرچا. (1389). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ چهارم، تهران: سروش.
-اوستا کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. (1391). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، 2ج، چاپ شانزدهم، تهران: مروارید.
-ایرانشاه ‌بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه، ویراسته رحیم عفیفی، تهران: علمی.
-ایونس، ورونیکا. (1373). شناخت اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
-بروسیوس، ماریا. (1381). زنان هخامنشی، ترجمۀ هایده مشایخ، تهران: هرمس.
-بریان، پیر. (1381). امپراتوری هخامنشی، ترجمۀ ناهید فروغان، 2ج، تهران: فرزان روز، قطره.
-بلعمی، ابوعلی محمد. (1386). تاریخ بلعمی، به تصحیح ملک الشعراء بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
-بویس، مری. (1381). زردشتیان: باورها و آداب دینی آن­ها، ترجمۀ عسکر بهرامی، تهران: ققنوس.
-بهار، مهرداد. (1385).جستاری چند در فرهنگ ایران، به کوشش ابو‌القاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
-بهار، مهرداد. (1386). از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل پور، چاپ پنجم، تهران: چشمه.
-بهار، مهرداد. (1397). پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و پارۀ دوّم)، ویراستار کتایون مزداپور، چاپ سیزدهم، تهران: آگه.
-بیرل، آن. (1389). اسطوره­های چینی، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ دوّم، تهران: مرکز.
-پاریندر، چئوفری. (1390). اساطیر آفریقا، ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی، چاپ دوّم، تهران: اساطیر.
-پلوتارک. (1369). حیات مردان نامی، ترجمۀ رضا مشایخ، ج4، تهران: علمی و فرهنگی.
-پیج، ریموند ایان. (1377). اسطوره­های اسکاندیناوی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
-پیرنیا، حسن (مشیرالدولۀ سابق). (1374). تاریخ ایران باستان، 3ج، چاپ هفتم، تهران: دنیای کتاب.
-تاریخ سیستان. (1389). تصحیح ملک الشعراء بهار، تهران: اساطیر.
-ثعالبی، عبدالملک. (1368). تاریخ ثعالبی، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نقره.
-خالقی­مطلق، جلال. (1357). «پشوتن یا فرشیدور؟»، نشریۀ جستارهای نوین ادبی، پاییز، شمارۀ 55، صص 543-558.
-خالقی­مطلق، جلال. (1390الف). «دقیقی»، فردوسی و شاهنامه سرایی، صص 117-120.
-خالقی­مطلق، جلال. (1390ب). «شاهنامۀ ابومنصوری»، فردوسی و شاهنامه سرایی، صص 109-115.
-خدادادیان، اردشیر. (1383). تاریخ ایران باستان، ج1، تهران: سخن.
-خرده اوستا، نامۀ مینوی. (1394). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، چاپ چهارم، تهران: دنیای کتاب.
-دریایی، تورج. (1382). تاریخ و فرهنگ ساسانی، ترجمۀ مهرداد قدرت دیزجی، تهران: ققنوس.
-دریایی، تورج. (1396). «ازدواج، مالکیت و تغییر دین در میان زرتشتیان: از اواخر دورۀ ساسانی تا دورۀ اسلامی»، ترجمۀ محمد حیدرزاده، خردنامه، سال هفتم، پاییز و زمستان، شمارۀ 19، صص93-108.
-دورانت، ویلیام جیمز. (1343). تاریخ تمدن، مشرق زمین گاهوارۀ تمدن، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، ج1، تهران: اقبال و فرانکلین.
-دیاکونوف. ا.م. (2537). تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، چاپ، دوّم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-دینوری، ابوحنیفه. (1366). اخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوّم، تهران: نی.
 -راوندی، مرتضی. (1384).تاریخ اجتماعی ایران، ج1، چاپ پنجم (چاپ دوّم نگاه)، تهران: نگاه.
 -رضایی باغ بیدی، حسن. (1390). «گشتاسپ»، فردوسی و شاهنامه سرایی،  صص639-649.
 -رضی، هاشم. (2535). مردم شناسی اجتماعی، تهران: آسیا.
 -رضی، هاشم. (1381). دانشنامۀ ایران باستان: عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانیان، ج2 و3، تهران: سخن.
 -روایت پهلوی. (1390). گزارنده مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  -زند بهمن یسن. (1370). تصحیح و ترجمۀ محمدتقی راشد محصّل، تهران : موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی. 
-شاپور شهبازی، علیرضا. (1379 و 1380). «افسانۀ ازدواج با محارم در ایران باستان»، مجلّۀ باستان شناسی و تاریخ، سال پانزدهم، شمارۀ اوّل و دوّم (پیاپی 29 و 30)، پاییز و زمستان 1379 و بهار و تابستان 1380، صص 9-28. 
-طباطبائی، سید محمد حسین. (1387). ترجمۀ تفسیر المیزان، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، ج4، چاپ بیست و هفتم، تهران: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیّۀ قم.
-طبرسی، احمد بن علی. (بی­تا). شرح و ترجمۀ احتجاج، بقلم نظام الدین احمد غفاری مازندرانی، بتصحیح پاکتچی، ج3، تهران: مرتضوی.
-طبری، محمدبن جریر. (1385). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج1 چاپ هفتم، ج2، چاپ ششم، تهران: اساطیر.
-طرسوسی، ابوطاهر. (1374). دارابنامه، به کوشش ذبیح‌الله صفا، ج1، چاپ سوّم، تهران: علمی و فرهنگی.
-عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته­های پهلوی، چاپ دوّم، تهران: توس.
-فربد، محمد صادق. (1387). درآمدی بر خانواده و نظام خویشاوندی، چاپ دوّم، تهران: دانژه.
-فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی­مطلق، ج5، چاپ دوّم، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
-فردوسی، ابوالقاسم.  (1396). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی­مطلق، 2ج، چاپ دوّم، تهران: سخن.
-فرنبغ دادگی. (1369). بندهش، گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس.
-فروید .(1338). روانکاوی و تحریم زناشویی با محارم، ترجمه با گفتاری دربارۀ جامعه شناسی شبکه تحریم جنسی، ترجمۀ ناصرالدین صاحب الزمانی، بی­جا: عطایی.
-فریزر ، جیمز جرج. (1383). شاخۀ زرین: پژوهشی در جادو و دین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
-کامرون، جورج. (1372). ایران در سپیده دم تاریخ، ترجمۀ حسن انوشه، چاپ دوّم، تهران: علمی و فرهنگی.
-کتاب پنجم دینکرد. (1386). آوا نویسی، ترجمه، تعلیقات، واژه نامه، متن پهلوی از ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: معین.
-کتاب سوّم دینکرد. (1381). گردآورندگان آذرفرنبغ پسر فرخزاد، آذرباد پسر امید، مترجم فریدون فضیلت، تهران: فرهنگ دهخدا.
-کتاب مقدس: عهد عتیق و عهد جدید. (1380). ترجمۀ فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران: اساطیر.
-کتسیاس. (1390). پرسیکا: داستان­های مشرق زمین تاریخ شاهنشاهی پارس به روایت کتزیاس، به کوشش لوید لولین، جونز و جیمز رابسون، ترجمۀ فریدون مجلسی، تهران: تهران.
-کریستین سن، آرتور امانوئل. (1350)؛ کیانیان، ترجمه ذبیح الله صفا، چاپ سوّم، تهران: ترجمه ونشر کتاب.
-کریستین سن، آرتور امانوئل. (1379). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، چاپ دهم، تهران: پیک ایران.
-کریستین سن، آرتور امانوئل. (1386). وضع ملت و دولت و دربار در دورۀ شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه و تحریر مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
-کلینی، محمد بن یعقوب. (1388). متن و ترجمۀ فروع کافی، ترجمۀ محمد حسین رحیمیان، ج 6 و 10، قم: قدس.
-کوک، جان مانوئل. (1384). شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: ققنوس.
-گرانت، مایکل؛ جان هیزل. (1390). فرهنگ اساطیر کلاسیک(یونان وروم)، مترجم رضا رضایی، چاپ دوّم، تهران: ماهی.
-گردیزی، عبدالحی بن ضحاک. (1384). زین الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-گرگانی، فخرالدین. (1349). ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا- الکساندرگواخاریا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-گری، جان. (1390). شناخت اساطیر خاور نزدیک (بین‌النهرین)، ترجمۀ باجلان فرخی، چاپ دوّم، تهران: اساطیر.
-گریمال، پیر. (1391). فرهنگ اساطیر یونان و رم، ترجمۀ احمد بهمنش، ج1، چاپ سوّم، تهران: دانشگاه تهران.
-گریمبرگ، کارل. (1369). تاریخ بزرگ جهان، مترجم سیدضیاء الدین دهشیری، ج1، تهران: یزدان.
-گرین، میراندا جین. (1376). اسطوره‌های سلتی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
-گزنوفون. (1350). کورش نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-گزیده سرودهای ریگ ودا. (1372). تحقیق، ترجمه و مقدمۀ سید محمد رضا جلالی نائینی، چاپ دوّم، تهران: نقره.
-گیرشمن، رومن. (1383). ایران از آغاز تا اسلام، مترجم محمد معین، تهران: معین.
-لاهیجی، شهلا و مهرانگیزکار. (1371). شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش تاریخ و تاریخ، تهران: روشنگران.
-لوکوک، پیر. (1382). کتیبه­های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: فرزان روز.
-لوکونین، ولادیمیر گریگورویچ. (1372). تمدن ایران ساسانی، ترجمۀ عنایت الله رضا، چاپ سوّم، تهران: علمی و فرهنگی.
-لیک، گوندولین. (1389). فرهنگ اساطیر شرق باستان،  مترجم رقیه بهزادی،  چاپ دوم، تهران: طهوری.
-مجمل التواریخ و القصص. (1389). تصحیح ملک الشعرا بهار، به اهتمام محمد رمضانی، تهران: اساطیر.
-مزداپور، کتایون. (1369). «زن در آئین زرتشتی»، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران، دفتر اوّل: قبل از اسلام، تهران: امیر کبیر.  
 -مزداپور، کتایون. (1383). «نشان­های زن سروری در چند ازدواج داستانی در شاهنامه»، داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارۀ اسطوره، تهران: اساطیر و مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها، صص169-208.
-مستوفی، حمدالله بن ابی بکر. (1387). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، چاپ پنجم، تهران: امیر کبیر.
-مسعودی، علی بن حسین. (1365). التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ دوّم، تهران: علمی و فرهنگی
-مسعودی، علی بن حسین. (1370). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج1، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
-مظاهری، علی اکبر. (1373). خانوادۀ ایرانی در روزگار پیش از اسلام، ترجمۀ عبدالله توکل، تهران: قطره.
-مفید، محمد بن محمد. (1388). الاختصاص، ترجمه و تحقیق حسین صابری، تهران: علمی و فرهنگی.
-میرخواند، محمد بن خاوندشاه. (1380). تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا، تصحیح و تحشیۀ جمشید کیان­فر، ج1، تهران: اساطیر.
-نظری، داریوش. (1397). «دین ایران در دورۀ اشکانیان»، پارسه، پاییز و زمستان، شمارۀ 31، صص93-108.
-نولدکه، تئودور. (1400). تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، مترجم عباس زریاب خوئی، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 -ویو. ژ. (1389). اساطیر مصر، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ پنجم (چاپ اوّل قطره)، تهران: قطره.
-هارت، جرج. (1391). اسطوره‌های مصری، ترجمۀ عباس مخبر، چاپ ششم، تهران: مرکز.
-هرودوت. (1389). تاریخ هرودوت، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، 2ج، تهران: اساطیر.
-هورنبلو، لئونورا. (1368). کلئوپاترا و سرزمین مصر، ترجمۀ فریدون مجلسی، تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
-هینتس، والتر. (1371). دنیای گمشدۀ عیلام، ترجمۀ فیروز فیروزنیا، تهران: علمی و فرهنگی.
-یادگار زریران. (1387). ترجمۀ یحیی ماهیار نوابی، چاپ دوّم، تهران : اساطیر.
-یسنا. (1340). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، ج1: تهران: ابن سینا.
-یعقوبی، احمد بن اسحاق. (1371). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، ج1، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.