نقدی بر تصحیح الصّراح من الصّحاح

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه فرهنگ‌نویسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

فرهنگ عربی‌ـ فارسی الصّراح من الصّحاح یکی از آثار جمال‌الدین ابوالفضل محمد قَرشی و ترجمه‌ای ملخّص از تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة اثر ابونصر اسماعیل ‌بن حماد جوهری است. قرشی این کتاب را در سال 700ق در کاشغر ماوراء‌النهر به‌پایان رساند. محمدحسین حیدریان در سال ۱۳۹۷ش، الصّراح من الصّحاح را تصحیح و با ترجمۀ بخش‌های عربی آن منتشر کرد. در این مقاله، نخست از روش تصحیح صراح با دیدی انتقادی سخن رفته‌است. سپس اشتباهات و نادرست‌خوانی‌های مصحح با مراجعه به دو نسخۀ خطی مورد استفادۀ او، یک نسخۀ چاپ سنگی و صحاح جوهری، ذکر و صورت صحیح پیشنهادی ارائه شده‌است؛ در ادامه، اهمِّ اختلافات و ناهماهنگی‌های ضبط متن با ضبط نسخ، خصوصاً نسخۀ اساس، بررسی گردیده و در پایان به برخی از نقایص و کمبودهای متن چاپی در مقایسه با دستنویس‌ها اشاره شده‌‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A critique on the edition of Al-sorâh men al-sehâh

نویسنده [English]

  • mohammad sahebi
Assistant professor, lexicography department, Academy of Persian language and literature, Tehran, Iran
چکیده [English]

 Arabic-Persian Al-sorâh men al-sehâh dictionary is one of Jamâl al-Din Abulfazl Mohammad Qarshi’s works and an abstract translation of Tâj al-Loghat and Sehâh al-Arabiyyat written by by Abu Nasr Ismail ben Hammâd Jowhari. Qarshi completed the book in 700 AH in Kâshghar located in Transoxiana. Mohammad Hoseyn Heydaryân edited and translated The Arabic parts in 1397 SH. In this article, first, the edition approach of Sorâh is reviewed. Then, the mistakes and misreads of the editor are mentioned on the basis of two manuscripts used by Heydaryân, one lithograph and Sehâh, and correct forms are proposed. Next, the main differences and mismatches between recording of the text and the recording of the manuscripts, specially the basic manuscript, are studied and finally, some of the flaws and deficiencies of the printed version in comparison to the manuscripts are mentioned.
Keywords: Al-sorâh men al-sehâh, Jamâl Qarshi, Tâj al-Loghat and Sehâh al-Arabiyyat, Arabic-Persian dictionaries, Critical edition of texts, Edition Criticism.
Arabic-Persian dictionary, Al-sorâh men al-sehâh, is one of the works of Jamâl al-Din Abulfazl Mohammad Qarshi (born in 628 AH, known as Jamâl Qarshi) and an abstract translation of Tâj al-Loghat and Sehâh al-Arabiyyat written by Abu Nasr Ismail ben Hammâd Jowhari (died 393 AH). Qarshi found a copy of Jowhari Sehâh in the library of Sâhebiye school in Transoxiana Kâshghar. He summarized the Sehâh and translated its vocabulary into Persian. He revised and completed Al-sorâh men al-sehâh in Kâshgar in 700 AH. In 1397 SH, Mohammad Hoseyn Heydaryân edited and published it in two volumes including the translation of its Arabic parts and indexes and explanations. In this article, we have criticized this edited text.
For the critical review of this edition, all pages of the printed text were compared with the two manuscripts used by Heydaryân: the manuscript of the Khoy Namâzi school (number 42), which was the basic manuscript, and the manuscript of the Senate library (number 446). An authentic lithograph was also used. In many cases, Jowhari Sehâh's printed text was also referred to.
In the following essay, first of all, Qarshi’s life has been briefly discussed. In the second part, the method of emendating and translating Sorâh has been examined with a critical view. In this section, it is mentioned that the editor did not record and present the differences between the versions and did not even bring one alternative version, and it is not clear which version/versions was used to correct the errors and omissions of the basic manuscript. The study of the manuscripts indicated that their differences often contain valuable phonetic, lexical and script information. Therefore, it is worth to say that not including the alternative version is one of the important shortcomings and weaknesses of this edition. In addition, it seems that the editor made a mistake in reading the date of writing of the basic manuscript.
 In the third part of the article, the slips and misreads of the editor have been mentioned and analyzed by referring to the versions. In this section, firstly, the entry containing the mistake, namely from the printed text, is quoted and the incorrect word(s) are identified, and then the correct form is suggested along with the necessary explanations and references. The suggested forms are mostly copied from the manuscripts, but in some cases these forms have been proposed using other sources, especially the printed text of Jowhari Sehâh and ancient Arabic-Persian dictionaries, and based on lexical and linguistic researches. The editor slips are mostly seen in the recording of Persian words and phrases, but mistakes are also seen in the Arabic parts. In this edition, some of the rarely used, old and precious Persian lexical units have been incorrectly recorded; words such as: baneye me'mâr, zâv, karbaš, xuse, balqonde, alej, patfuz, odarβan and nâvidan. This problem has caused the loss of some phonetic, linguistic and lexical information of the edited text.
In some pages of the printed text, there are lexical units and phrases that cannot be considered as mistakes, but they differ from the manuscripts used by the editor. Some of these contain valuable and significant linguistic and orthographic features. Therefore, in the fourth part of the article, the most important differences and inconsistencies between the recording of printed text and the recording of manuscripts, especially the basic manuscript, are mentioned in two parts, named as general points part and detailed points part. Recording "ت" instead of "ط" in words such as talx, taraqidan and setabr; recording "ذ" instead of "د" in words such as padiroftan, tadarv, godâštan, and godaštan, as well as recording "ڤ" (fâye Ajami /β/, the voiced labial consonant, which is the allophone of /b/ and was used in some ancient texts) in the form "ف" in words such as βoruzine, βariž, βadrang, βadranjak and βanj are examples of general inconsistencies. Among detailed cases, words such as možd, ostâxi, juže, pâqande and nul can be mentioned.
In Al-sorâh men al-sehâh copies, there are contents that are not available in its printed text. Sometimes an Arabic entry and its meaning are not recorded at all, and in some pages, one or more meanings of one entry are not recorded. For example, we can refer to the entry of ezmâm, which is written in the meaning of "to praise" and "to find reproach" in the versions, but these meanings are not mentioned in the edited text. It is also possible to mention the entry estisâl which is not recorded at all. In the fifth part of the article, several examples of these defects are mentioned; defects that caused the loss of some semantic and lexical information. In the conclusion section, general suggestions have been made to improve this valuable and authentic book in the next edition.
In this essay, images of the manuscripts have been presented for the sake of the audience and to increase the scientific and citation credibility, in important and necessary cases.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-sorâh men al-sehâh
  • Jamâl Qarshi
  • Tâj al-Loghat and Sehâh al-Arabiyyat
  • Arabic-Persian dictionaries
  • Critical edition of texts
  • Edition Criticism
ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴)، لسان‌العرب، بیروت: دار صادر.
ابومنصور علی الهروی، موفق‌الدین (۱۳۴۶)، الابنیة عن حقایق الادویة، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اسدی، ابومنصور احمد بن علی (۱۳۹۰)، لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: انتشارات اساطیر.
اسدی، ابومنصور احمد بن علی (۱۳۶۵)، لغت فرس، تصحیح فتح‌الله مجتبایی و علی‌اشرف صادقی، تهران: انتشارات خوارزمی.
اسماعیل بن عباد، صاحب (۱۴۱۴)، المحیط فی اللغة، تصحیح محمدحسن آل یاسین، بیروت: عالم‌الکتب.
بارتولد، واسیلی ولادیمیر (۱۳۷۶)، تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی، ترجمۀ غفار حسینی، تهران: انتشارات توس.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی (۱۳۴۲)، برهان قاطع، تصحیح محمد معین، تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
بوداق، مصطفی (۱۳۸۵)، دانشنامۀ جهان اسلام، به سرپرستی غلامعلی حداد عادل، ج ۱۰، ذیل مدخل «جمال قرشی»، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.
تاج‌الاسامی (۱۳۶۷)، تصحیح علی‌اوسط ابراهیمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور (۱۳۳۷)، فرهنگ رشیدی، تصحیح محمد عباسی، تهران: کتاب‌فروشی بارانی.
ترجمۀ قرآن موزۀ پارس (۲۵۳۵)، تصحیح علی رواقی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تفسیری بر عشری از قرآن مجید (۱۳۵۲)، تصحیح جلال متینی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
جرجانی، اسمعیل بن الحسن بن محمد الحسینی (۱۳۸۴)، الاغراض‌الطبیّة و المباحث‌العلائیة، تصحیح حسن تاج‌بخش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
جوهری، اسماعیل بن حماد (۱۳۷۶)، الصحاح (تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة)، تصحیح احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم.
حسن‌دوست، محمد (۱۳۹۳)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حمیری، نشوان بن سعید (۱۴۲۰)، شمس‌‌العلوم و دواء کلام‌العرب من الکلوم، تصحیح مطهر بن على اریانى و دیگران، دمشق: دارالفکر.
حیدریان، محمدحسین (۱۳۹۷)، مقدمه بر الصّراح من الصّحاح، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد قرشی، تصحیح محمدحسین حیدریان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
درایتی، مصطفی (۱۳۸۹)، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران (دنا)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
دهار، قاضی‌خان بدر محمد (۱۳۴۹ـ۱۳۵۰)، دستورالاخوان، تصحیح سعید نجفی اسداللّهی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷)، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ذاکرالحسینی، محسن (۱۳۸۲)، مقدمه بر «عراضة‌العروضیین»، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد قرشی، تصحیح محسن ذاکرالحسینی، نامۀ فرهنگستان، ضمیمۀ شمارۀ ۱۳.
رواقی، علی (۱۳۸۱)، ذیل فرهنگ‌های فارسی، تهران: انتشارات هرمس.
­­­ رواقی، علی (۱۳۸۳)، زبان فارسی فرارودی (تاجیکی)، تهران: انتشارات هرمس.
رواقی، علی (۱۳۹۴)، «گونه‌شناسی متن‌های فارسی؛ گونۀ فارسی فرارودی (ماوراءالنهری) با نگاهی به کتاب ارشاد»، دوفصلنامۀ آینۀ میراث، ضمیمۀ شمارۀ ۳۹.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (۱۳۹۹)، سروده‌های رودکی، پژوهش علی رواقی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
زمخشری، جاراللّه ابوالقاسم محمود (۱۳۸۶)، مقدمة‌الادب (از روی چاپ لیپزیک آلمان ۱۸۴۳ میلادی)، با مقدمۀ مهدی محقق، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک‌گیل.
شکوری، محمدجان، ولادیمیر کاپرانوف، رحیم هاشم، و ناصرجان معصومی (۱۳۸۵)، فرهنگ فارسی تاجیکی، تهران: فرهنگ معاصر.
شمس قیس رازی (۱۳۳۸)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی، تهران: کتاب‌فروشی تهران.
صادقی، علی‌اشرف (۱۳۵۷)، تکوین زبان فارسی، تهران: دانشگاه آزاد ایران.
صدرایی خویی، علی (۱۳۷۶)، فهرست نسخه‌های خطی مدرسۀ نمازی خوی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (۱۳۹۷)، منتهی‌الأرب فی لغات‌العرب (عربی ـ فارسی)، تصحیح علیرضا حاجیان‌نژاد، تهران: انتشارات سخن.
فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹)، کتاب‌العین، قم: نشر هجرت.
فرهنگ‌نامۀ قرآنی (۱۳۷۷)، با نظارت محمدجعفر یاحقی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
قرشی، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد (۱۳۹۷)، الصّراح من الصّحاح، تصحیح محمدحسین حیدریان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قرشی، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد، الصّراح من الصّحاح، تصحیح محمد شفیع بن محمد سعید (چاپ سنگی)، گانپور.
قرشی، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد، الصّراح من الصّحاح، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس سنا، ش ۴۴۶.
قرشی، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد، الصّراح من الصّحاح، نسخۀ خطی مدرسۀ نمازی خوی، ش ۴۲.
قرشی، جمال‌الدین ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد (۱۳۸۲)، «عراضة‌العروضیین»، تصحیح محسن ذاکرالحسینی، نامۀ فرهنگستان، ضمیمۀ شمارۀ 13.
کاسانی، ابوبکر علی بن عثمان (۱۳۵۸)، ترجمۀ صیدنه (تألیف ابوریحان بیرونی)، تصحیح منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران: شرکت افست.
کردی نیشابوری، ادیب یعقوب (۲۵۳۵)، کتاب‌البلغه، تصحیح مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
کرمینی، علی بن محمد بن سعید (۱۳۸۵)، تکملة‌الاصناف، تصحیح علی رواقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مکنزی، دیوید نیل (۱۳۹۴)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
منزوی، ع (۱۳۳۷)، فرهنگ‌نامه‌های عربی به فارسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
میدانی، ابوسعد سعید بن احمد (۱۳۸۲)، الاسمی فی الاسماء، تصحیح جعفرعلی امیدی نجف‌آبادی، تهران: اسوه.
نفیسی، سعید (۱۳۱۹)، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی، تهران: شرکت کتاب‌فروشی ادب.