مانویت؛ الگویی برای تداوم و تلفیق اسطوره‌های ایرانی با اساطیر سامی_اسلامی در نخستین ‌قرن‌های اسلامی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده
دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش حماسه)، دانشگاه قم،قم، ایران
چکیده
از ویژگی‌های بارز اساطیر ایرانی در منابع دوره اسلامی تلفیق و آمیختگی با اسطوره‌های غیرایرانی است. مانویت نیز از جمله ادیانی است که با رویکردی تلفیقی از اساطیر ملت‌های مختلف به تبلیغ و ترویج آموزه‌هایش پرداخته است. وجود شباهت‌ و نفوذ مانویان در دوره اسلامی، این فرضیه را به وجود آورد که اندیشمندان ایرانی، به‌ویژه مانوی‌مذهبان برای تداوم اساطیر ایرانی و مقابله با فرهنگ اسلامی از الگوی تلفیقی مانی بهره برده‌اند و با آمیختن اساطیر ایرانی با اسطوره‌های سامی_اسلامی به احیای هویت ایرانی کمک کرده‌اند؛ بنابراین ضروری بود تا پژوهشی در این‌باره انجام شود تا عوامل این تلفیق را نمایان سازد. از این‌رو، در پژوهش حاضر با بهره‌گیری ازمنابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی_تحلیلی به نتایجی به دست آمد که مؤید فرضیه فوق است: 1. وجود نمونه‌هایی از آمیختگی میان اساطیر ایرانی و سامی در آثار مانی از جمله مسئله نخستین انسان و تاریخ اساطیری؛ 2. نقش قابل توجه مانویان در مبارزات فرهنگی با اعراب و فعالیت‌های گسترده ادبی و فکری آنان که با نفوذ در فرقه‌های کلامی و حتی تصوف همراه است؛ 3. وجود رگه‌هایی از اندیشه‌های مانوی در اساطیر ایرانی و غیرایرانی موجود در منابع اسلامی از جمله تشکیک و تطبیق تاریخ اساطیری ایرانیان و اعراب.
کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

Manifesto; A model for the continuity and integration of Iranian myths with Semitic-Islamic mythology in the first Islamic centuries.

نویسنده English

Hasan Shahryari
Ph.D in Persian Language and Literature (Epic Orientation), University of Qom, Qom, Iran.
چکیده English

Abstract
Fusion and mixing with non-Iranian myths are prominent features of Iranian mythology in sources of the Islamic period. Manichaeism is also one of the religions that has propagated and promoted its teachings with a fusion approach of mythologies of different nations. The similarities in mythology and the influence of Manichaeans in the Islamic period create the hypothesis that Iranian thinkers and probably Manichaeans have used the fusion model of Manichaeism to continue Iranian mythology and confront Islamic culture, which is rich in mythological characters and beliefs. By fusing Iranian mythology with Semitic-Islamic myths, they have both helped to revive Iranian identity and, in this way, have eliminated the mythological conflict between Iranians and Arabs; therefore, it was necessary to identify the factors of this fusion. Therefore, in the present study, by utilizing library resources and the descriptive-analytical method, results were obtained that support the above hypothesis: 1. The existence of examples of the fusion between Iranian and Semitic mythology in Mani's works, including the issue of the first man and mythological history; 2. The significant role of the Manichaeans in the cultural struggles with the Arabs and their extensive literary and intellectual activities, which are accompanied by influence in theological sects and even Sufism; 3. The existence of traces of Manichaean ideas in Iranian and non-Iranian mythology found in Islamic sources, including the questioning and comparison of the mythological history of Iranians and Arabs.
Keywords: Manichaeism, Synthesis and Amalgamation, Iranian Mythology, Semitic-Islamic Mythology, Islamic Period.
 
 
Introduction
Myths, as systems of meaning that reflect the beliefs and values of societies, have always undergone transformation and change under the influence of political, social, and cultural factors. Manichaean myths, with their combined and eclectic nature, are a clear example of this transformation; the Manichaean mythological system was formed by utilizing various cultural and religious elements. Iranian myths have also undergone many changes over the millennia under the influence of various factors such as the occurrence of internal and external wars, cultural exchanges, and the emergence of various religions. The emergence of Islam in Iran is one of the cases that had a profound impact on Iranian myths and led to their integration with Semitic-Islamic traditions.
This research examines the developments in Iranian mythology after the emergence of Islam with an analytical-comparative approach. This research, based on written sources and existing studies in the field of mythology, analyzes the processes of integration and adaptation of Iranian myths with Semitic-Islamic traditions and examines the role of the Manichaean fusion approach in the preservation and continuation of indigenous myths. The aim of this research is to identify patterns of mythological transformation and adaptation and to better understand how to maintain cultural identity in the face of fundamental changes.
Discussion & Result
With the arrival of Islam in Iran and the richness of the two rich Iranian and Islamic cultures in mythological stories and characters, we inevitably witness the confrontation of the mythologies of these two peoples with each other. Since the political dominance was with the Arabs, the Iranians inevitably had to find a way to preserve and continue their mythologies. The existence of many evidences in historical and literary texts of the fusion of Iranian and Semitic-Islamic mythologies indicates an intelligent way of combining the two. It seems that Iranian scholars and probably Iranian Manichaeans, understanding the complex conditions of the first centuries of Islam, have used the eclectic method of Manichaeism for this fusion, because the extensive religious and literary activities of the Manichaeans in the first centuries of the Hijri era, the existence of similar examples of the fusion of Iranian mythology with non-Iranian myths in Manichaean sources, and the influence of Manichaean beliefs in some Islamic myths support such a hypothesis.
 
Conclusion
The present study was conducted with the aim of investigating the use of the Manichaean fusion model in the fusion of Iranian mythology with Semitic-Islamic myths in the Islamic period. It can be said that deliberate transformation is one of the forms of transformation in mythology that is most influenced by religious conditions. By utilizing the Manichaean fusion method, Iranian thinkers were able to combine Iranian myths with Semitic-Islamic myths, thereby providing a path for their preservation and continuity, and in a way resolving the religious and cultural crises and conflicts between Iranians and Arabs.

کلیدواژه‌ها English

Manoism
integration and fusion
Iranian mythology
Semitic-Islamic mythology
Islamic period
قرآن کریم.
ابن المرتضی، احمد بن یحیی (1922م)، طبقات المعتزله، بیروت: طبع المکتبه الکاتولیکیه.
ابن جوزی (1386)، تلبیس ابلیس، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381)، الفهرست، ترجمه رضا تجدد، تهران: اساطیر.
اردستانی، حمیدرضا و عشیری، عباس (1402)، «باب برزویه طبیب و درون‌مایه‌های مانوی آن»، نشریه نثرپژوهی ادب فارسی، شماره53، بهار و تابستان، صص33-74.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1381)، «بازتاب فرهنگی کیش مانوی»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 33.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1382)، «مانی و مانویت در روایات کهن پارسی تا سده پنجم هجری»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 38، صص 111_133.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1395)، اسطوره آفرینش در کیش مانی، تهران: چشمه.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم(1379)، «اسطوره و هنر در آیین مانی»، نشریه کتاب ماه هنر، مهر و آبان، شماره 25 و 26، صص 18-22.
اشپولر، برتولد (1379)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی.
الاصفهانی، حمزه بن الحسن. (1346)، سنی ملوک الارض و الانبیا، ترجمة جعفر شعار. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
اقبال آشتیانی، عباس (1382)، شرح حال عبدالله بن المقفع، تهران: اساطیر
اّکتور شروو، پرداز (1397)، «حماسه ایرانی و کتاب غولان مانوی»، ترجمه حمیدرضا اردستانی رستمی، پژوهشنامه ادب حماسی، سال چهاردهم، شماره اول، پیاپی25، بهار و تابستان، 73-108.
امامی، نصرالله (1353)، «اسرائیلیات و اساطیر ایرانی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 112.
امیدسالار، محمود (1375)، «درباره سیرالملوک ابن مقفع»، نشریه ایران شناسی، سال هشتم، پاییز، شماره 3، صص 642-645.
الیاده، میرچا (1393)، اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: چشمه.
آشوری، داریوش (1385)، دانشنامه سیاسی، تهران: مروارید.
بلاذری، احمد بن یحیی (1338)، انساب الاشراف، مصر: دار المعارف.
بلعمی، ابوعلی محمد (1353)، تاریخ بلعمی(ترجمة تاریخ جریر طبری)، تصحیح محمدتقی بهار، ج1، تهران: کتابفروشی زوّار.
بویس، مری (1384)، «زندگی مانی و سیر گسترش مانویت»، در شناخت آیین مانی، ترجمه و تحقیق: امید بهبهانی، تهران: بندهشن.
بهار، مهرداد (1385)، جستاری در فرهنگ ایران، به کوشش ابوالقاسم اسماعیل پور. تهران: نشر چشمه.
بهار، مهرداد و اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1395)، ادبیات مانوی(گزارش و دست‌نوشته‌های منثور پارسی میانه و پهلوی اشکانی)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی.
بیرونی، ابوریحان (1362)، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی‌سها، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پلاسید، علیرضا(1390)، اساطیر ایرانی در متون مانوی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پورداوود، ابراهیم (1384)، گات‌ها، تهران: اساطیر.
تقی‌زاده، سید حسن (1329)، مانی و دین او، تهران: چاپخانه مجلس.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک(1368)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، ترجمه محمد فضائلی. پاره نخست، تهران: نشر نقره.
جعفری‌دهقی، محمود و مشایخ، سمیه (1390)، «خلقت آدم در اسطوره آفرینش مانوی»، ادب فارسی، دوره 1، شماره 7 و8.
حسنی رازی(1313)، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر.
حقیقت، عبدالرفیع (1355)، «اعتقاد و دلبستگی عمیق ایرانیان به آیین کهن ملی: نهضت ایرانیان در نقل و ترجمه کتب»، مجله گوهر، شماره 41، مرداد، صص 421-417.
رستگار فسایی، منصور (1385)، پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1375)، دو قرن سکوت، تهران: سخن.
سرکاراتی، بهمن (1385)، سایه‌های شکار شده( مجموعه مقالات فارسی)، تهران: طهوری.
صدیقیان، مهین‌دخت و میرعابدینی، ابوطالب (1375)، فرهنگ اساطیری-حماسی ایران به روایت منابع بعد از اسلام، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، ج1، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
طبری، محمدبن جریر(1383)، تاریخ طبری، ج1، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
فوّاک، انعام (2007م)، تحقیق و دَراسَه الادَبُ الصَّغیر و الادَب الکبیر، بیروت: دار الکتاب العربى.
کاردگر، یحیی و شهریاری، حسن (1399)، «بازنمایی اسطوره‌های ایرانی در کتاب‌های تاریخ فارسی»، زبان و ادبیات فارسی، شماره 39، صص255 _ 277.
کتاب مقدس (1393)، ترجمه پیروز سیار، ج1، تهران: هرمس.
کربن، هانری (1394)، از مجموعه تاریخ کمبریج، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
کفالایا (1395)، برگردان تطبیقی از ترجمه آلمانی و انگلیسی نسخه قبطی مریم  قانعی و سمیه مشایخ، تهران: طهوری.
گردیزی، ابوالسعید عبدالحی ضحّاک بن محمود (1363)، زین الاخبار، به تصحیح و ترجمة عبدالحّی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گرین‌برگ، گری (1402)، صدویک اسطوره از کتاب مقدس، ترجمه حمید پژوهش، تهران: فارابی.
مجلسی، محمدباقر (1983م)، بحارالانوار، الطبعة الثانیة، بیروت: موسسه الوفاء.
مجمل التورایخ و القصص (1318)، به کوشش محمدتقی بهار. چاپ اول.  تهران: خاور.
محمدی‌ملایری، محمد (1379)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، چاپ دوم، تهران: توس.
مسعودی، علی بن حسین (1378)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مشکور، محمدجواد (1345)، «دین مانی»، وحیدمهر، شماره 34.
ممتحن، حسینعلی (1385)، نهضت شعوبیه، تهران: علمی و فرهنگی.
ناطق، ناصح (1357)، بحثی درباره زندگی مانی و پیام او، تهران: امیرکبیر.
نامه تنسر به گشنسب (1311)، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی.
نولدکه، تئودور (1378)، تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب‌خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Kephalaia, Leiden, Boston.
Sundermann (1994). ،،Cosmogony and Comology in Manichaeism،،, In: E. Ir. Vl. Ed. E. Yarshater, costa Mesa 1993.
Pettipiece, Timothy (2009). Pentadic Redaction in the Manichaeam Kephalaia, Leiden, Boston.

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از 06 مرداد 1404