پژوهشی در الگوی هشت‌بهشت در دو حوزه‌ی ادبیات و معماری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دوره‌ی اسلامی. دانشگاه مازندران..

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

چکیده

منابع ادبی در زبان فارسی، علاوه بر بازنمود ویژگی‌های زبانی و ادبی، گاه ویژگی‌های آثار معماری دوران اسلامی و علت نامگذاریشان را نیز به خوبی تشریح کرده­اند. به­واسطه‌ی ارتباط شعرا و ادبا با معماران، بسیاری از عناصر و الگوهای معماری یا به­صورت واقعی خود و یا در هیأت استعاره‌ها و تشبیهات ادبی توصیف شده­اند. یکی از این الگوها، «هشت‌بهشت» است که به‌رغم انجام پژوهش‌های بسیار، هنوز پرسش­هایی در علت نامگذاری و نسب‌شناسی آن باقی است که تاکنون پاسخ­های قانع­کننده­ای به آنها داده نشده است. در این پژوهش که بر اساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی است، کوشش کردیم توصیفی را که منابع ادبی از الگوی «هشت­بهشت» داده­اند، با طرح باقی مانده از این اثر معماری تطبیق داده و علت نامگذاری آن را باز نماییم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد اعتقاد به بهشت‌های هشتگانه (اشاره‌ها و آموزه‌های قرآنی) و تجمیع این بهشت‌ها در یک عرصه‌ی چهارباغی، موجب شد تا این الگو که در ادبیات معماری به «الگوی نُه‌بخشی» معروف است، در منابع ادبی و گزارش‌های تاریخی، «هشت‌بهشت» خوانده شود. پلان تکامل یافته‌ا‌ی که پیشتر در ساختار «آپاداناها» و «نُه‌گنبدها» تجربه شده بود، برای ساخت کوشک مرکزیِ چهارباغ‌ها و آرامگاه‌ها در ایران، آسیای میانه و شبه‌قاره‌ی هند مورد استفاده قرار گرفته بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
چکیده [English]

.

قرآن کریم.
ابونصری هروی، قاسم بن یوسف (1346). ارشاد الزراعه،  به اهتمام  محمد مشیری،
       تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 امینی، ابراهیم ‌بن‌ میرجلال‌الدین (1383). فتوحات شاهی(تاریخ صفوی از آغاز تا سال
       ٩٢٠هـ.ق)، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
انوری ابیوردی، محمد بن محمد (1376). دیوان انوری، با مقدمه سعید نفیسی، تهران:
       موسسه انتشارات نگاه.
باربارو، جوزوفا. آمبروجو کنتارینی‌. کاترینوزنو، آنجو للو و ونچنتو دالساندی (1381).
       سفرنامه های ونیزیان در ایران، ترجمه  منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
بلر، شیلا و جاناتان بلوم (1388). هنر و معماری اسلامی(2)، ترجمه یعقوب آژند،
       تهران: سمت.
پوپ، آرتور و فیلیس آکرمن (1387). سیری در هنر ایران،  ترجمه‌ی نجف دریابندری،
       جلد3، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
جامی، مولانا عبدالرحمن (1390). بهارستان، به تصحیح: اسماعیل حاکمی، تهران: نشر
       اطلاعات.
جودکی عزیزی، اسدالله. داوود صارمی نائینی و افشین ابراهیمی (1393). مربع نه‌بخشی
       و نه‌گنبد در معماری (با تاکید بر معماری ایرانی و سرزمین‌های همجوار)، تهران:
       انتشارات گنجینه هنر.
حر عاملی، محمد بن حسن (1365).  تتمیم امل الآمل، محقق احمد حسینی اشکوری،
       قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
حکمت، علی اصغر (1386). جامی متضمن تحقیقات در تاریخ احوال و آثار منظوم و
       منثور خاتم الشعرا نورالدین عبدالرحمن جامی ٨١٧-٨٩٨ هجری قمری، تهران: توس.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین (1372). مآثر الملوک: به ضمیمه خاتمه خلاصه
       الاخبار و قانون همایونی، تصحیح  هاشم محدث، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
خوانساری، مهدی و دیگران (1383). باغ ایرانی بازتابی از بهشت، ترجمه مهندسین مشاور
       آران، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
دهلوی، امیرخسرو (1362). خمسه، مقدمه و تصحیح: امیر احمد اشرافی، تهران: انتشارات  
       شقایق.
دهلوی، امیرخسرو (1354). قِران‌السعدین. پیشگفتار از احمد حسن دانی، اسلام‌آباد: مرکز  
       تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
دهلوی، امیرخسرو (1302). مطلع‌الانوار، آرایش محشی: مولانا مولوی محمد ابوالحسن،
       لکهنو: نولکشور.
رستم الحکماء، محمد هاشم (1382). رستم التواریخ، تصحیح: میترا مهرآبادی، تهران:
       دنیای کتاب.
روزبهان، فضل‌ الله (1382). تاریخ عالم آرای امینی: شرح حکمرانی سلاطین آق قویونلو
       و ظهور صفویان. تصحیح محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1376). گلستان سعدی: پس از مقابله هفت نسخه خطی و
       ده نسخه چاپی، به کوشش: نورالله ایزدپرست، تهران: دانش.
سلطانزاده، حسین (1390). «نمادگرایی در تاج محل»، مجله ‌هویت شهر، شماره 9، سال
       پنجم، پاییزو زمستان، 48-37.
شاردن، ژان (1393). سفرنامه شاردن، ترجمه: اقبال یغمایی، جلد5، تهران: انتشارات
       توس.
شیرازی، عبدی‌بیگ (1974). آیین اسکندری، با مقدمه ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف،
       مسکو: اداره انتشارات دانش.
طرب نائینی، محمد جعفربن محمد حسین (1355).  جامع جعفری، به کوشش ایرج
       افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (1386). مختارنامه ( مجموعه رباعیات عطار )،
       محقق محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن. 1386.
علامی، ابو الفضل بن مبارک (1385).  اکبر نامه: تاریخ گورکانیان هند، به کوشش
       غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی (1381). کلیات علامه ملا محمد محسن فیض
       کاشانی (دیوان فیض کاشانی)، تصحیح و تنظیم: مصطفی فیضی، فیروزه فیضی
       کاشانی و فائزه فیضی کاشانی، قم: اسوه.
کخ، ابا (1373). معماری هند در دوره گورکانیان، ترجمه حسین سلطانزاده، تهران: دفتر
       پژوهش های فرهنگی.
کلیم کاشانی، ابوطالب (1369). دیوان ابوطالب کلیم کاشانی، تصحیح: حسین پرتو
       بیضایی، تهران: کتاب‌فروشی خیام.
کمپفر، انگلبرت (1350). سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران:
       انجمن آثار ملی.
کیانی، محمد یوسف و ولفرام کلایس (1373).  کاروانسراهای ایران، تهران: سازمان
       میراث فرهنگی.
گودین، گادفری (1388).  تاریخ معماری عثمانی، ترجمه اردشیر اشراقی، تهران:
       فرهنگستان هنر.
مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی (1385). مثنوی معنوی بر اساس نسخه نیکلسون، به کوشش سعید حمیدیان. تهران: نشر قطره.
مولوی، جلال‌ الدین محمد بن محمد (1384).  کلیات شمس تبریزی(دیوان کبیر
       شمس)، تصحیح بدیع‌ الزمان فروزانفر، تهران: طلایه.
نامی اصفهانی، محمد صادق (1363).  تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه، مقدمه سعید
       نفیسی، تهران: اقبال.
نظامی، الیاس بن یوسف (1381). اقبالنامه نظامی گنجوی، محقق: برات زنجانی، تهران:
       دانشگاه پهلوی.
نعیما، غلامرضا (1385). باغهای ایرانی، تهران: انتشارات پیام.
واصفی، محمدبن عبدالجلیل (1349). بدایع‌الوقایع، محقق: الکساندر بلدروف، تهران:
       بنیاد فرهنگ ایران.
هدایت، رضا قلی بن محمد هادی (1385). سفارت‌نامه خوارزم، تهران: نشر میراث
       مکتوب.
Huff, Dietrich (2005). “From median to achaemenian palace architecture”,
       Iranica Antiqua, Vol. XL.  371-395.
Ó Kane, B (2005).  “The origin, development and meaning of the Nine-bay
       planin Islamic Architecture”,  A Survey of Persian Art from the   
       prehistoric times to the present, XVIII, Islamic Period, edited by  
       :Daneshvari. Abbas, Costa Mesa (California), 189-244.
Stierlin, Henri (1994). Islamic India, Benedikt Taschen, Lausanne.