دستورمندی جملۀ ساده در نثر فنی (مطالعۀ موردی: منشآت خاقانی)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند

2 دانشجوی دورۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند

چکیده

پیدایش نثر فنی را به پیروی از زبان عربی دانسته‌اند؛ ولی آیا این پیروی همۀ سطوح صرفی، نحوی، بلاغی و معنایی را دربر گرفته است؟ وضعیت سطح دستوری زبان در این وام‌گیری چگونه است؟ در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی بسامدی دستورمندی جمله در منشآت خاقانی و مقایسۀ آن با دو نمونه‌ از نثر مرسل و بینابین پرداخته شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در حدود پنج درصد جمله‌ها در منشآت خاقانی، نادستورمند است؛ ولی در بخش‌هایی از تاریخ بیهقی و مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری، این میزان به شانزده درصد می‌رسد. افزون بر این، گوناگونی ساختار‌های نادستورمندِ جمله در منشآت خاقانی، بسیار کمتر از دو کتاب دیگر است. برپایۀ این نتایج، می‌توان دستورمندی جمله را یکی از ویژگی‌های سبکیِ نثر فنی و نشان‌دهندۀ تکامل نثر دانست که خود در پی عواملی مانند «جلوگیری از پیچیدگی متن»، «ریزبینی نویسنده در گزینش دقیق واژگان و کاربرد دستور» و همچنین «دوری از زبان عامیانه» بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • Mohammad Kazem Ebrahimzadeh 2
1 .
2 University of Humanities Birjand University
چکیده [English]

.

قرآن کریم.
ابن‌عقیل، عبداللّه بن عبدالرحمن‏ (۱۹۸۵). شرح ابن‌عقیل‏، به تحقیق محمد محیى‌الدین‏ عبدالحمید، ۴ج، چاپ دوم، دمشق: دارالفکر.
ابن هشام، عبداللّٰه‌بن‌یوسف‌بن‌هشام الأنصاری (۱۹۸۵). مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، یک‌جلدی، چاپ ششم، بیروت: دارالفکر.
ابوالقاسمی، محسن (۱۳۸۹). دستور تاریخی زبان فارسی، چاپ هشتم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
البرزی، پرویز (۱۳۹۲). رده‌شناسی زبان، تهران: امیر کبیر.
انوری، حسن و احمدی گیوی، حسن (۱۳۹۲). دستور زبان فارسی۲، ویرایش چهارم، چاپ سوم، تهران: فاطمی.
باطنی، محمدرضا (۱۳۹۲). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، چاپ سی‌ام، تهران: امیرکبیر.
بهار، محمدتقی (۲۵۳۵). سبک‌شناسی، چاپ چهارم، تهران: سپهر.
بیهقی، ابوالفضل (۱۳۷۴). تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، چاپ چهارم، تهران: مهتاب.
حافظ‌نیا، محمدرضا (۱۳۸۹). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ویرایش دوم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
خاقانی، بدیل‌بن علی (۱۳۸۴). منشآت خاقانی، به تصحیح محمد روشن، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خانلری (ناتل خانلری)، پرویز (۲۵۳۶). تاریخ زبان فارسی، ج۳، چاپ دوم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
خطیب‌ رهبر، خلیل (۱۳۸۱). دستور زبان فارسی، تهران: مهتاب.
خطیبی، حسین (۱۳۷۵). فن نثر در ادب پارسی، چاپ دوم، تهران: زوّار.
درخشان، مهدی (۱۳۹۳). دربارۀ زبان فارسی املاء، انشاء، ترجمه و...، برای دانشجویان و دانش‌پژوهان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سارلی، ناصرقلی (۱۳۷۸). زبان فارسی معیار، تهران: هرمس.
سیوطی، جلال‌الدین عبد‌الرحمان بن ابی‌بکر (بی‌تا). همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، ۳جلد، مصر: المکتبة الوقفیة.
شمیسا، سیروس (۱۳۸۸). کلیات سبک‌شناسی، چاپ سوم، تهران: میترا.
شمیسا، سیروس (۱۳۹۲). سبک‌شناسی نثر، ویرایش دوم، چاپ دوم، تهران: میترا.
طبیبیان، امید (۱۳۹۳). دستور زبان فارسی براساس نظریه‌ی گروه‌های خودگردان در دستور وابستگی، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
فرشیدورد، خسرو (۱۳۷۵). جمله و تحول آن در زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.
فرشیدورد، خسرو (۱۳۹۲). دستور مفصل امروز برپایه زبانشناسی جدید: شامل پژوهش‌های تازه‌ای درباره آواشناسی و صرف و نحو فارسی معاصر و مقایسه آن با قواعد دستوری...، چاپ چهارم، تهران: سخن.
فلبر، هلموت (۱۳۸۱). مبانی اصطلاح‌شناسی، ترجمۀ محسن عزیزی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
قریب، عبدالعظیم و همکاران (۱۳۶۳). دستور پنج استاد، تهران: مرکزی.
قزوینی، محمد (۱۳۶۳). بیست‌مقاله قزوینی، با مقدمه عباس اقبال، ۲ج، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
گلفام، ارسلان (۱۳۸۵). اصول دستور زبان، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
لازار، ژیلبر (۱۳۹۳). دستور زبان فارسی معاصر، با ترجمۀ مهستی بحرینی، چاپ سوم، تهران: هرمس.
مترجمان (۱۳۵۶). ترجمۀ تفسیر طبرى، به‌تصحیح و تحقیق حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.
مشکوة‌الدینی، مهدی (۱۳۷۰). دستور زبان فارسی برپایه نظریه گشتاری، چاپ دوم، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
نجفی، ابوالحسن (۱۳۹۱). غلط ننویسیم، چاپ هفدهم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نیکوبخت، ناصر (۱۳۹۳). مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، چاپ چهارم، تهران: نشر چشمه.
وحیدیان کامیار، تقی باهمکاری غلامرضا عمرانی (۱۳۹۰). دستور زبان فارسی (۱). چاپ سیزدهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
وفایی، عباسعلی (۱۳۹۱). دستور تطبیقی، تهران: سخن.
وفایی، عباسعلی (۱۳۹۲). دستور توصیفی براساس واحدهای زبان فارسی، تهران: سخن.
همایونفرخ، ‌عبدالرحیم (۱۳۶۴). دستور جامع زبان فارسی، چاپ سوم، تهران: علمی.
ب) مقاله
بارانی، محمد (۱۳۷۹). «ساخت سبکی منشآت خاقانی»، مجلۀ علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ویژه‌نامۀ زبان و ادبیات، ش۱۱، شهریور، ص۴۵ تا ۷۲.
بهار، محمدتقی (۱۳۰۷). «نثر فارسی»، بهار و ادب فارسی، به‌کوششِ محمد گلبن، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
بهنام‌فر، محمد (۱۳۸۸). «تحلیل ساختار و سبک مکاتیب سنایی»، دوفصلنامۀ علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س)، (۱)، ۱، پاییز و زمستان، ص۱ تا۳۱.
پورشریف، حسین (۱۳۹۲). «بررسی ویژگیهای سبکیِ "نگارستان" جوینی»، فصلنامۀ تخصصی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) علمی- پژوهشی، ۲۰، (۶)، ۲، تابستان، ص۵۷ تا ۷۵.
رضایی، محمود و ایرج پور، محمدابراهیم و نوربخش، زهرا (۱۳۹۲). «بررسی سبکی نثر ترسل و انشا در عصر صفوی با تاکید بر نامه نامی»، فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) علمی- پژوهشی، ۲۰، (۶)، ۲، تابستان، ص۲۲۵ تا ۲۴۱.
شهیدی، سیدجعفر (۱۳۵۵). «ادبیات فنی و تعهد ما»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، (۱۲)، ۳، پاییز، ص۳۶۹ تا ۳۹۰.
صالحی، نصراللّه (۱۳۸۰). «کتابشناسی توصیفی منشآت، مکاتبات و نامه ها»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (۵۱و۵۲)، دی و بهمن، ص۵۵ تا ۱۵۲.
علامی، ذوالفقار و کیانیان، فریبا (۱۳۸۹). «مقایسه سبکی منشآت قائم مقام و گلستان سعدی»، فنون ادبی (علمی- پژوهشی) دانشگاه اصفهان، ۲، (۲)، ۱، بهار و تابستان، ص۸۹ تا ۱۱۰.
یوسفی آملی، حسین و محرابی کالی، منیره (۱۳۸۷). «تأثیر زبان عربی بر ساختمان نحوی جمله‌های تاریخ بیهقی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، (۷۴). زمستان، ص۲۴۷ تا ۲۶۶.