سیر آتش از اسطوره تا عرفان (ریشه‌های اسطوره‌ای نمادهای مربوط به آتش در عرفان)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان

3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان

چکیده

آتش به دلیل وابستگی زندگی بشر بدان، در اساطیر اغلب ملل، دارای قداست و اهمیت ویژه است. قداست آتش در اساطیر از نقش‌‌های الهی و مینوی که بدان داده‌‌شده تا آزمون، راهنمایی، پالایندگی و واسطگی زمین و آسمان را در بر می‌‌گیرد؛ علاوه بر این، در اساطیر برخی ملل، یکی از خویشکاری‌‌های آتش، مجازات بدکاران است. آتش در ادیان کارکردهایی مشابه اساطیر دارد، اما این کارکردها از حیث ماهوی و چیستی، متفاوت است. در عرفان نیز شاهد برخی کارکردهای آتش هستیم که گمان می‌‌رود با اساطیر در پیوند باشد. این پژوهش برای یافتن ارتباط کارکردهای آتش در اساطیر و عرفان، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و شیوة جمع‌‌آوری اطلاعات کتابخانه‌‌ای شکل گرفته است. نگارندگان پس از بررسی و تطبیق کارکردهای آتش در اساطیر، ادیان و عرفان به این نتیجه رسیده‌‌اند که کارکردهای آتش در عرفان که برای تبیین معرفت، عشق، آفرینش و پلیدی به کار رفته است، از جهاتی با اساطیر و از جهاتی نیز با ادیان پیوند دارد. کارکردهای معرفت، عشق و پاک‌‌کنندگی، مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر اسطوره‌‌ها بوده است و کارکرد پلیدی با توجه به اینکه مطابق باورهای اسلامی، ابلیس از آتش خلق شده، نشأت گرفته از دین اسلام است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • noosh afarin kalantar 1
  • . . 2
  • . . 3
  • ali heidary 3
چکیده [English]

.

قرآن کریم
ابن عربی، محمدبن علی (1422ق)، تفسیر ابن عربی، بیروت: دارإحیاءالتراث العربی.
اسماعیل‌‌پور، ابوالقاسم (1387)، اسطورة آفرینش در آیین مانی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات کاروان.
اسماعیل‌‌پور، ابوالقاسم (1393)، اسطوره، بیان نمادین، چاپ چهارم، تهران: انتشارات سروش.
ایونس، ورونیکا (1381)، اساطیر هند، ترجمة محمدرضا باجلان فرخی، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
باشلار، گاستون (1378)، روانکاوی آتش، ترجمة جلال ستاری، چاپ دوم، تهران: توس.
بقلی شیرازی، روزبهان (1366)، عبهرالعاشقین، تصحیح هانری کربن، به کوشش محمد معین، تهران: منوچهری.
بقلی شیرازی، روزبهان (1374)، شرح شطحیات، تصحیح هانری کربن، تهران: طهوری.
بهار، مهرداد (1384). پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ پنجم، تهران: انتشارات آگه.
پرون، استیون (1381)، اساطیر رم، ترجمة محمدرضا باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
پورخالقی چترودی، مه‌‌دخت و فرزاد قائمی، (1389)، «تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر بر مبنای نظریة همترازی و رویکرد نقد اسطوره‌‌ای (با تمرکز بر اساطیر ایران و شاهنامة فردوسی)»، جستارهای ادبی، ش 170، صص: 95- 120.
پورداوود، ابراهیم (1380)، یسنا، تهران: اساطیر.
پورشهرام، سوسن (1392)، «تجلی ادبی کهن‌‌الگوی آتش در داستان سیاوش از منظر گاستون باشلار»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات داستانی، س 1، ش 4، صص: 35-47.
ترجمة تفسیر طبری (1356)، ابوجعفر محمدبن جریر طبری، ترجمة مترجمان، تهران: توس.
حافظ شیرازی، خواجه شمس الدین محمد (1385)، دیوان حافظ، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
حبیبی، پریسا (1391)، «آتش و نمادپردازی‌‌های اساطیری، مذهبی و ادبی آن در غزل‌‌های حافظ»، مجموعه مقالات  ششمین همایش پژوهش‌‌های ادبی، صص: 1-29.
خواجه عبدالله انصاری، ابواسماعیل عبدالله بن ابومنصور محمد (1382)، مناجات نامه، تصحیح محمد حماصیان،     کرمان: خدمات فرهنگی.
رضی، هاشم (1379)، حکمت خسروانی، چاپ دوم، تهران: بهجت.
ژیران، ف، گ لاکوئه و ل دلاپورت (1386)، اساطیر آشور و بابل،  ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌‌پور، چاپ سوم، تهران: انتشارات کاروان.
سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1383)، حدیقه الحقیقه و طریقه الشریعه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
سهروردی، شهاب الدین (1375 الف)، رسایل شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردی، شهاب الدین (1375 ب)، عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
شادالویی، سیما (1386)، «آتش در عرفان اسلامی و زرتشتی»، ادیان و عرفان، س 4، ش 11، صص: 209- 239. شایگان، داریوش (1362)، ادیان و مکتب‌‌های فلسفی هند، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
فرنبغ دادگی (1385)، بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار، چاپ سوم، تهران: توس.
نجم‌‌الدین رازی، عبدالله بن محمد (1322ق)، مرصادالعباد، تهران: بی‌‌نا.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1388)، فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
صافحیان، محمد و زکیه رشیدآبادی (1394)، «بررسی بازتاب نمادین آتش در دو داستان مثنوی با رویکرد تطبیقی»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، شمارة 41: صص 225- 250.
باباطاهر عریان، عبدالله بن محمد عین القضات همدانی و ابو اسماعیل عبدالله انصاری (1370)، مقامات عارفان، چاپ دوم، تهران: کتابخانة مستوفی.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1354ق)، مصیبت نامه، تهران: کتابخانة مرکزی.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1376)، لسان الغیب، تصحیح حسین حیدرخانی مشتاق‌‌علی، تهران: سنایی.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1355ق)، الهی نامه، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1373)، منطق الطیر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
غزالی، ابوحامد محمد (1383)، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (1388)، شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، تهران: پیام عدالت.
فریزر، جیمز جورج (1387)، شاخة زرین، ترجمة کاظم فیروزمند، چاپ پنجم، تهران: آگاه.
کاسیرر، ارنست (1373)، رساله‌‌ای در باب انسان درآمدی بر فلسفة فرهنگ، ترجمة بزرگ نادرزاده، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کتاب مقدس
کریستی، آنتونی (1384)، اساطیر چین، ترجم، محمدرضا باجلان فرخی، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
گاثا‌‌ها، به کوشش ابراهیم پورداود، 1354، تهران:دانشگاه تهران.
گزیدۀ ریگ ودا (1367)، تحقیق و ترجمۀ سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران: نقره.
دوشن گیمن، ژاک، 1375، دین ایران باستان، ترجمة رؤیا منجم، تهران: فکر روز.
مستملی بخاری، اسماعیل (1363)، شرح التعرف، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
معین، محمد (1384)، مزدیسنا و ادب پارسی، ج 1، چاپ چهارم،  تهران: دانشگاه تهران.
مک‌‌کال، هنریتا (1375)، اسطوره‌‌های بین‌‌النهرینی، ترجمة عباس مخبر، چاپ دوم، تهران: مرکز.
مولوی بلخی، مولانا جلال الدین محمد (1373)، مثنوی معنوی، به کوشش توفیق سبحانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
میبدی، رشیدالدین فضل الله (1371)، کشف الأسرار وعده الأبرار، تصحیح علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
ناس، جان بایر (1382)، تاریخ جامع ادیان، ترجمة علی اصغر حکمت، ویراستة پرویز اتابکی، چاپ  سیزدهم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
نراقی، ملا احمد (1390)، مثنوی طاقدیس، به کوشش علی افراسیابی، چاپ دوم، ناشر: نهاوندی.
واحددوست، مهوش (1384)، «نمادینگی آتش و بازتاب آن در متون اساطیری و حماسی ایران»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی، دانشگاه شیراز، دورۀ 22، ش 1، صص: 175-187.
عین القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1341)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.
همیلتون، ادیت (1387)، اساطیر یونان و رم، ترجمة عبدالحسین شریفیان، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
 هینلز، جان. راسل (1385). اساطیر ایران. ترجمة محمدرضا باجلان فرخی. تهران: انتشارات اساطیر.