سخن‌گوی‌مردِ شاهنامه و پیشینه‌ی مانوی‌زروانی آن

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، ایران. تهران.

چکیده

«سخن­گویی» صفتی است که فردوسی در شاهنامه (به­جز مواردی که آن را درباره­ی انسانِ زیاده­گو به­­کار می­برد) به کسانی ناشناخته می­دهد و آن را با ویژگی­های نیکِ دیگر چون بیدارمغز، بینادل، روشن­دل و ... همراه می­کند. تصویری که فردوسی از سخن­گوی­مردِ شاهنامه ارائه می­دهد، تصویری است از انسانی ناشناخته؛ امّا کامل. وجود مردی مینوگوهر و ناشناخته در ادبیاتِ مانوی­زروانی پیشینه دارد. می­توان بر آن شد که بارِ معنایی واژه­ی ترکیبی سخن­گوی را در معنایِ انسان کامل، واژه­ی wāxš (روح) از ریشه­ی vak- (سخن گفتن) می­کشیده است؛ چنان­که در متنی مانوی به فارسی میانه، انسانی مینوگوهر با واژه­ی wāxš و به­ریختی ناآشکار و روح­وار نشان داده می­شود که صرفاً سخن او قابل شنیدن است. در متن زروانی دادستان مینوی خرد نیز شخصیّت «مینوی خرد» کـه با «دانا» سخن می­گوید و راه را بـدو می­نماید، مبهم و روح­وار است. با توجّه بدین پیشینه که از سنجشِ متن (M 2/I) مانوی و متن پهلویِ زروان­گرای مینوی خرد و وزیدگی­های زادسپرم برمی­آید، شایـد بتوان مقصود از سخن­گوی را در شاهنامه، متأثّر از اندیشه­های مانوی­زروانی که بسیار به هم نزدیک است، انسانی مینوگوهر و کمال­یافته دانست که هیأتی ناشناخته دارد؛ امّا راه­نماینده­ی دیگران است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • . .
چکیده [English]

.

آسموسن، جس پیتر (1373). «مانی و دین او: بررسی متون»، آیین گنوسی و مانوی، ویراسته­ی میرچا الیاده، ترجمه­ی ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: فکر روز، صص 189-207.
آلبری، چارلز رابرت سسیل (1388). زبور مانوی، ترجمه­ی ابوالقاسم اسماعیل­پور (از انگلیسی)، تهران: اسطوره.
آموزگار، ژاله (1387). زبان. فرهنگ. اسطوره، چ دوم، تهران: معین.
ابوالقاسمی، محسن (1386). دین­ها و کیش­های ایرانی در دوران باستان، چ دوم، تهران: هیرمند.
ابوالقاسمی، محسن (1387). مانی به روایت ابن­ندیم، چ سوم، تهران: طهوری.
اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1393). روزگار نخست (جستارهایی پیرامون دیباچه­ی شاهنامه)، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1394الف). زروان در حماسه­ی ملّی ایران، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1394 ب). «فردوسی، ناصرخسرو و اسماعیلیّه»، پژوهش­نامه­ی ادب حماسی، سال یازدهم، شماره­ی نوزدهم، صص 67-98.
اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1393). «مانیِ شاهنامه زروانی است»، پژوهش­نامه­ی ادب حماسی، سال دهم، شماره­ی هجدهم، صص 11-42.
الندیم، محمّد بن اسحاق (1381). الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، تهران: اساطیر ـ مرکز بین­المللی گفت­و­گوهای تمدّن­ها.
برگ­نیسی، کاظم (1389). تصحیح و توضیح واژه­ها و معنای ابیات شاهنامه­ی حکیم ابوالقاسم فردوسی از دیباچه تا پادشاهی کی­قباد، چ پنجم، تهران: فکر روز.
بنونیست، امیل (1386). دین ایرانی بر پایه­ی متن­های معتبر یونانی، ترجمه­ی بهمن سرکاراتی، چ سوم، تهران: قطره. 
بویس، مری (1386). زردشتیان، باورها و آداب دینی آن­ها، ترجمه­ی عسگر بهرامی، چ نهم، تهران: ققنوس.
بهار، مهرداد و ابوالقاسم اسماعیل­پور (1394). ادبیات مانوی، تهران: نشر کارنامه.
بهفر، مهری (1391). شاهنامه­ی فردوسی (تصحیح انتقادی و شرح یکایک ابیات)، تهران: نشر نو.
بیرونی، ابوریحان (1389). آثارالباقیّه عن­القرون­الخالیّه، ترجمه­ی اکبر داناسرشت، چ ششم، تهران: امیرکبیر.
پیکلز، الین (1394). انجیل­های گنوسی، ترجمه­ی ماشااللّه کوچکی میبدی، تهران: علمی و فرهنگی.
ثعالبی، ابی­منصور (1963). تاریخ غررالسّیر (غرر اخبار ملوک­الفرس و سیرهم)، تهران: اسدی.
جرجانی، علی بن محمّد السیّد­الشریف (2004). معجم­التعریفات، تحقیق و دراسه محمّدصدّیق المنشاوی، قاهره: فضیله.
جلالی­مقدّم، مسعود (1384). آیین زروانی (مکتب فلسفی­عرفانی زردشتی بر مبنای اصالت زمان)، تهران: امیرکبیر.
جلالی­نائینی، سیّد محمّدرضا (1375). فرهنگ سنسکریت­فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
خالقی­مطلق، جلال (1380). یادداشت­های شاهنامه، زیر نظر احسان یارشاطر، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
خالقی­مطلق، جلال (1385). «نگاهی تازه به زندگی­نامه­ی فردوسی»، نامه­ی ایران باستان، سال ششم، شماره­ی 1 و 2، صص 3-25.  
خطیبی، ابوالفضل (1392). «دانای مینوی خرد، شخصیّتی خیالی یا تاریخی؟ (پیشنهادی برای نام نویسنده­ی اصلی مینوی خرد)»، نامه­ی فرهنگستان، دوره­ی سیزدهم، شماره­ی دوم، پیاپی 50، صص 73-90.
دشتی، مهدی (1392). «تأثیرپذیری فردوسی از کلینی»، متن­شناسی ادب فارسی، دانشگاه اصفهان، سال چهل و نهم، دوره­ی جدید، سال پنجم، شماره­ی 1، پیاپی 17، صص 1-12.
دوستخواه، جلیل (1379). اوستا، کهن­ترین سرودها و متن­های ایرانی، چ پنجم، تهران: مروارید. 
دوشن­گیمن، ژاک (1385). دین ایران باستان، ترجمه­ی رؤیا منجّم، چ دوم، تهران: علم.
دین­کرد هفتم (1389). تصحیح متن، آوانویسی، نگارش فارسی، واژه­نامه و یادداشت­ها از محمّدتقی راشدمحصّل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
روایت پهلوی (1390). آوانویسی، برگردان فارسی، یادداشت­ها و واژه­نامه از مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ریاحی، محمّدامین (1389). فردوسی، چ پنجم، تهران: طرح نو.
زادسپرم (1385). وزیدگی­های زادسپرم، پژوهشی از محمّدتقی راشدمحصّل، چ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرشناس، زهره (1384). میراث ادبی­روایی در ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
زریاب­خویی، عبّاس (1389). «نگاهی تازه به مقدّمه­ی شاهنامه»، تن پهلوان و روان خردمند، به کوشش شاهرخ مسکوب، چ سوم، تهران: طرح نو، صص 17-28.
زنر، رابرت چارلز (1387). طلوع و غروب زردشتی­گری، ترجمه­ی تیمور قادری، چ دوم، تهران: امیرکبیر.
شاکد، شائول (1387). تحوّل ثنویّت، ترجمه­ی سیّد احمدرضا قائم­مقامی، تهران: ماهی.
شکری­فومشی، محمّد (1382). «مبانی عقاید گنوسی در مانویّت»، نامه­ی ایران باستان، سال سوم، شماره­ی اوّل، صص 35-66.
شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (2003). الملل و النّحل، قدّم له و علّق حواشیه صلاح­الدّین ­الهواری، بیروت: الهلال.
شیرانی، حافظ محمودخان (1369). در شناخت فردوسی، ترجمه­ی شاهد چوهدری، تهران: علمی و فرهنگی.
طاهری­مبارکه، محمّدغلام (1392). نامه­ی خسروان (گزارش و ویرایش شاهنامه بر اساس دست­نویس سن­ژوزف. بیروت)، تهران: آراد کتاب.
غلام­رضایی، محمّد، احمد خاتمی و فرزاد بالو (1390). «از کلام­محوری تا هرمنوتیک کلاسیک، با تأمّلی بر آثار منثور ناصرخسرو»، پژوهش­نامه­ی زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، سال پنجم، شماره­ی چهارم، پیاپی 20، صص 31-64.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­مطلق و همکاران (جلد ششم محمود امیدسالار و جلد هفتم ابوالفضل خطیبی)، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
کریستن­سن، آرتور امانوئل (1388). مزداپرستی در ایران قدیم (تحقیقات در باب کیش زردشتی ایران باستان)، ترجمه­ی ذبیح­اللّه صفا، چ ششم، تهران: هیرمند.
کویاجی، جهانگیر کوورجی (1388). بنیادهای اسطوره و حماسه­ی ایران، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، چ سوم، تهران: آگاه.
گات‌ها (1384). گزارش ابراهیم پورداود، چ دوم، تهران: اساطیر.
محیط­طباطبایی، محمّد (1369). فردوسی و شاهنامه، تهران: امیرکبیر.
معیّری، هایده (1381). مغان در تاریخ باستان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مهاجرانی، عطااللّه (1382). حماسه­ی فردوسی (نقد و تفسیر نامه­ی نامور)، چ سوم، تهران: اطّلاعات.
مهدوی­دامغانی، احمد (1372 الف). «مذهب فردوسی»، گل­چرخ، سال دوم، شماره­ی 8 و 9، صص 4-16.
مهدوی­دامغانی، احمد (1372 ب). «مذهب فردوسی»، ایران­شناسی، شماره­ی 17، صص 20-53.
مینوی خرد (1380). ترجمه­ی احمد تفضّلی، تهران: توس.
ناصرخسرو، ابومعین (1378). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، چ پنجم، تهران: دانشگاه تهران.
ناصرخسرو، ابومعین (1385). زادالمسافرین، تصحیح محمّد بذل­الرّحمن، چ دوم، تهران: اساطیر.
ناصرخسرو، ابومعین (1384). خوان­الاخوان، تصحیح و تحشیّه­ی علی­اکبر قویم، تهران: اساطیر.
ویدن­گرن، گئو (1387). مانی و تعلیمات او، ترجمه­ی نزهت صفای­اصفهانی، چ سوم، تهران: مرکز.
هالروید، استوارت (1388). ادبیات گنوسی، ترجمه­ی ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: اسطوره.
هرندی اصفهانی، حمزه بن محمّدخان (1395). دیباچه­ی پنجم شاهنامه، تصحیح، مقدّمه و توضیحات محمّدجعفر یاحقّی و محسن حسینی­وردنجاتی، تهران: سخن.
Avesta; The Sacred Books of the Parsis (1886). Geldner, K. F. (ed), Stuttgart.
Bartholomae, C. (1961). Altiransiches Wörterbuch, Berlin.
Boyce, M. (1975 a). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica vol 9, Leiden: ed Téhéran ‌ـ Liège.
Boyce, M. (1975 b). A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica vol 9, Leiden: ed Téhéran ‌ـ Liège.
Boyce, M. (1954). The Manichaean Hymn-Cycles in Parthian, London-New York-Toronto.
Cheung, J. (2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Leiden-Boston.
Cirillo, L. (2009). "The Mani Logion; The Purification that Was Spoken about Is that which Comes Through Gnosis", New Light on Manichaeism; Nag Hammadi and Manichaean Studies, vol. 64, ed Jason David Beduhn, Leiden-Boston: Brill, pp 45-59.
Dānāk-u Mainyō-ī Khrad; Pahlavi; Pazand and Sanskrit Texts (1913). ed Behramgore Tehmurasp Anklesaria, Bombay.
Durkin - Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Texts, London: University of  London.
Gershevitch, I. (1959). The Avestan Hymn to Mithra, Cambridge.
Gershevitch, I. (1955). "Word and Spirit in Ossetic", BSOAS 17, PP 478-489.
Henning, W.B. (1977). "Ein manichäisches Henochbuch", BSOAS 14, PP 341-349.
  Jackson, A. V. W.(1892). Avesta Grammer and Reader,   Stuttgart:
  Kohlhammer.
Mackenzie, D. N.(1971). A Conise Pahlavi Dictionery, London.
Mānūsh Chīhar (1912). Nāmākīhā-ī Mānūshchīhar, ed  Ervad Bamanji Nasar Anji Dhabhar, M. A., Bombay.
Nyberg, H. S.(1974). A Manual of Pahlavi, Wiesbaden.
Reichelt, H.(1968). Avesta Reader, Texts, Notes, Glossaryand Index, Strassburg.
 Saddar Bundehesh (1909). ed Ervad Bamnji Nasarvanji Dhabahr, M. A., Bombay. 
Saddar Nasr (1909). ed Ervad Bamnji Nasarvanji    Dhabahr, M. A., Bombay.  
Sundermann, W. (1973). Mittelpersische und Parthische Kosmogonische und Parabeltexte der Manichäer, Berlin: Akademie-Verlag.
The Complete Text of the Pahlavi Dinkard (1911). Madan. D. M (ed), Bombay.
Zātsparam (1964). Vichitakīhā - ī Zātsparam, Text And Introduction, by: B. T. Anklesaria, Bombay.