شعرستیزی در عهد صفوی: زمینه‌ها، علل و مصادیق (بر اساس مفاهیم تحلیل گفتمان)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد پژوهشکدۀ زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس

3 استادیار پژوهشکدۀ زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

4 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

شعر و شاعری در عهد صفوی دستخوش دگرگونی‌هایی شد. شاهان صفوی با شعر، آن‌گونه که در پیشینۀ ادبی ایران، تا سدۀ نهم شکل‌گرفته بود، سر مخالفت برداشتند. آنان به‌طور ویژه، با مدح پادشاه یا حاکم و وزیر، که بخش زیادی از پیشینۀ شعر فارسی را به خود اختصاص داده بود، مخالف بودند. در این مقاله با استناد به نمونه‌هایی از مخالفت آنان با شعر، چرایی این مخالفت با کمک نظریات تحلیل گفتمان بررسی و تحلیل خواهد شد. در این مقاله عمدتاً از مفاهیمی بهره گرفته شد که لاکلا و موف در تحلیل گفتمان مطرح کرده‌اند. چراکه شعرستیزی صفویان، پدیده‌ای سیاسی و اجتماعی است و نظریات این دو، برای تبیین و تحلیل پدیده‌های سیاسی و اجتماعی، منسجم‌تر و کارآمدتر است. بر اساس مفاهیم گفتمان‌کاوی، نقطۀ مرکزی گفتمان ادبی صفویان «شعر شیعی» بود. این گفتمانِ ادبی، خود از گفتمان سیاسی حاکم، یعنی «تشیع» متأثر بوده است. گفتمان‌ها بر آن‌اند تا معانیِ موردنظر خود را ترویج دهند و معانیِ دیگر را به حاشیه برانند. بر این اساس صفویان «شعر شیعی» را برجسته کردند و در نقطۀ مقابل، شعر مدحی و گاه به‌طورکلی، شعر را به حاشیه راندند. این پژوهش با تکیه بر چهارچوب نظری یادشده، با روش توصیفی-تحلیلی خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
  • . . 3
  • Ali Kiani Falavarjani 4
1 .
2 .
3 .
4 .
چکیده [English]

.

آرین‌پور، یحیی (1357). از صبا تا نیما، تهران: نشر امیرکبیر.
امین احمد رازی (1378). تذکرۀ هفت اقلیم، به کوشش محمد رضا طاهری، تهران: انتشارات سروش.
اسکندربیک منشی (1350). تاریخ عالم‌آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
افشاری، مهران (1389). «جستجویی در تاریخ مناقب‌خوانی و اشاره‌هایی به منظومۀ علی‌نامه»، علی‌نامه، آیینۀ میراث، سال هشتم، ضمیمۀ 20، صص 7-33.
انصاری کازرونی، ابوالقاسم بن ابی حامد (1386). سلم السموات، چاپ تصحیح عبدالله نورانی، تهران: نشر میراث مکتوب.
انوری، محمد بن محمد (1347). دیوان، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
اوحدی بلیانی، تقی الدین محمد (1389). عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح الله صاحبکاری، تهران: میراث مکتوب.
بداونی، عبدالقادر بن ملوک شاه (1379). منتخب التواریخ، چاپ توفیق هـ. سبحانی، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
پورنامداریان، تقی (1394). « تحلیل گفتمانی غزلی از حافظ»، مجموعه مقالات همایش بین المللی حافظ، شیراز.
پولادی، کمال (1383). تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران و اسلام، تهران: نشر مرکز.
جامی، عبدالرحمن، هفت اورنگ، چاپ مرتضی مدرس گیلانی، تهران: کتاب فروشی سعدی، بی تا.
جعفریان، رسول (1391). صفویه در عرصۀ دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، چاپ پنجم، طهران: المکتبه الاسلامیه.
حسینی خراسانی، سید احمد (1383). «شعر و شاعری در ترازوی فقه»، فقه، تابستان، ش 40.
حسینی سروری، نجمه (1392). «نیمۀ غایت و بازنمایی جدال سنت و تجدد در ایران دهۀ شصت، تحلیل گفتمان رمانی از حسین سناپور»، پژوهشنامه نقد ادبی، دوره 2، ش 1، بهار و تابستان، صص 97-116.
دولتشاه سمرقندی (1900م). تذکره الشعرا، به سعی ادوارد براون، لیدن: بریل.
ریاحی، محمد امین (1371)، «صائب تبریزی، شاعر زمانۀ خویش»، صائب و سبک هندی، چاپ محمد رسول دریاگشت، تهران: نشر قطره.
زرین کوب، عبدالحسین (1375). از گذشتۀ ادبی ایران، تهران: نشر الهدی.
زرین کوب، عبدالحسین (1378). نقد ادبی، عبدالحسین زرین کوب ، تهران: انتشارات امیر کبیر.
سلطانی، ابوالحسن (1385). «شعر و شاعری در نگاه فقه»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد)، پاییز و زمستان، ش 11 و 12، صص 106-140.
سلطانی، علی اصغر (1384). قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نشر نی.
سلطانی، علی اصغر (1383). «تحلیل گفتمان به مثابۀ نظریه و روش»، فصلنامۀ علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم، زمستان، ش 28، ص 153-180.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (1329). حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران.
سنجر کاشانی، محمد هاشم (1386). دیوان، تصحیح حسن عاطفی، تهران: کتابخانۀ مجلس.
شاهنواز خان خوافی، عبدالرزاق (۱۸۹۰-۱۸۸۸م). مآثرالامرا، چاپ مولوی عبدالرحیم، کلکته.
شفایی اصفهانی، شرف الدین حسن، دیوان، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی، ش 3858.
صائب، محمد علی (1364). دیوان، چاپ محمد قهرمان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
صفا، ذبیح الله (1378). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس.
عبدالستار لاهوری (1385). مجالس جهانگیری، تصحیح عارف نوشاهی و معین نظامی، تهران، انتشارات میراث مکتوب.
علی‌خان آرزو، سراج‌الدین (1383). مجمع النفائس، به کوشش زیب‌النساء علی‌خان، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
غزالی، محمد بن محمد (1361-1364). کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
فتوحی، محمود و محمد افشین وفایی (1391)، «تحلیل انتقادی زندگی‌نامه‌های مولوی»، بخارا، ش 89-90، مهر-دی، صص 29-53.
فخرالزمانی، ملا عبد النبی (1926م). تذکره میخانه ، چاپ محمد شفیع ، لاهور.
فلسفی، نصرالله (1353). زندگانی شاه عباس اول، تهران: دانشگاه تهران.
قزوینی رازی، نصیرالدین عبدالجلیل (1358). نقض (مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض) به کوشش میرجلال الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی.
کدیور، محسن، (1378). نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر نی.
کسرایی، محمد سالار و شیرازی، علی پوزش (1388). «نظریۀ گفتمان لاکلا و موفه، ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده های سیاسی»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دورۀ 39، ش 3، صص 339-360؛
متی، رودی (1393). ایران در بحران، زوال صفویه و سقوط اصفهان، تهران: نشر مرکز.
محقق کرکی، علی بن حسین (1411ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: موسسۀ آل بیت.
مسعود سعد سلمان (1318). دیوان، تصحیح غلامرضا رشید یاسمی، تهران: کتاب فروشی ادب.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1348). فیه ما فیه، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
مؤتمن، زین العابدین (1339). تحول شعر فارسی، تهران: ابن سینا.
نصرآبادی، طاهر (1378). تذکرۀ نصرآبادی، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
ناصر خسرو قبادیانی (1353). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
ون‌دایک، تئون اِی (1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان، از دستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی، گروه مترجمان، ویراستۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
یارشاطر، احسان (1334). شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 
منابع انگلیسی:
Laclau, E., & Mouffe, C. (2001). Hegemony and Social Strategy, London, Verso.
Jorgensen, M, & Philips, L. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method, London