چرا رستم از سوی مادر ضحّاک‌نژاد است؟

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلاحی واحد دزفول

چکیده

نگارنده در این جستار می­کوشد تا پاسخی درخور به این پرسش بیابد که به­راستی چرا نیای مادری رستم را در شـاهنامه، ضحّاک خوانده­اند؟ در پاسخ چهار توجیه را می­توان ارائه داد: 1- می­دانیم که نیای پدری رستم، گرشاسپ است و او بـه­ویژه در متن­های پهلوی، از آن­جاکه آتش را آزرده است، دوزخی می­شود. شاید موبدان عهد ساسانی برای گرفتن انتقام از رستمِ سکایی­پارتی (که از نظر تفکّر سیاسی و عقیدتی در تقابل با ساسانیان است)، او را از سوی مادر به کسی نسبت داده­اند که کنشی همسان گرشاسپ دارد و او کسی نیست جز اژی­دهاک­ که مطابق با اوستا، آذر را می­آزرد؛ 2- از آن­جاکه در کیش زروانی، حکومت را به اهریمن سپرده­اند، ایرانیان پهلوانی نیاز دارند که بخشی از وجود او اهریمنی باشد تا بتواند چیرگی مطلق بر جهان شاهنامه بیابد؛ بدین­سان رستم از سوی مادر با ضحّاک پیوند می­یابد؛ 3- در برخی منابع، چهره­ای مثبت از ضحّاک ارائه کرده­اند. شاید نسبتِ رستم به ضحّاک در شاهنامه و نازشِ رستم به نیای مادری­اش، بازتابِ علاقۀ تودۀ عوام به ضحّاک در منابع دیگر باشد؛ 4- ضحّاک و رستم، نخستین شورندگان بر پدر ـ پادشاه هستند و این نیز می­تواند سبب پیوند رستم با ضحّاک باشد.  

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • hamidreza ardestani rostami
.
چکیده [English]

.

       آیدنلو، سجّاد (1388). «نکته­هایی از روایات پایان کار ضحّاک»، کاوش­نامه­ی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد، سال دهم، شماره­ی 18، صص9-47.
      ابن­اثیر، الکامل (1349). اخبار ایران، برگردان محمّدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانشگاه تهران.
ابن­بلخی (1385). فارس­نامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد نیکلسون، تهران: اساطیر.
اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1394). زروان در حماسه­ی ملّی ایران، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
ابن­عرب­شاه، ابومحمّد احمد بن محمّد (2001). فاکهه­الخلفا و مفاکهه­الظرفا، حقّقه و علّق علیه: ایمن عبدالجابر­العربیّه، قاهره: دارالافاق­العربیّه.
اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1390). «فردوسی و نقد سیاست­های ساسانی و غزنوی در سایه­ی چرخش شخصیّت گشتاسب»، پژوهش­نامه­ی فرهنگ و ادب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، شماره­ی یازدهم، سال هفتم، پیاپی 11، صص 179-214.
اسدی­توسی، علی بن احمد (1389). گرشاسپ­نامه، به اهتمام و تصحیح حبیب یغمایی، چ دوم، تهران: دنیای کتاب.
اسلامی­ندوشن، محمّدعلی (1386). داستان داستان­ها (رستم و اسفندیار در شاهنامه)، چ هشتم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
اسلامی­ندوشن، محمّدعلی (1385). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، چ هفتم، تهران: شرکت سهامی انتشار.  
انجوی­شیرازی، سیّد ابوالقاسم (1363). فردوسی­نامه (مردم و قهرمانان شاهنامه)، چ دوم، تهران: علمی.
بلعمی، ابوعلی محمّد بن ­محمّد (1385). تاریخ بلعمی، تصحیح محمّدتقی بهار، به کوشش محمّد پروین گنابادی، چ سوم، تهران: زوار.
بهار، مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستاریِ کتایون مزداپور، چ هشتم، تهران: آگاه.
بیرونی، ابوریحان (1389). آثارالباقیّه عن­القرون­الخالیّه، ترجمه­ی اکبر داناسرشت، چ ششم، تهران: امیرکبیر.
ثاقب­فر، مرتضی (1387). شاهنامه­ی فردوسی و فلسفه­ی تاریخ ایران، تهران: قطره ـ معین. 
جلالی­مقدّم، مسعود (1384). آیین زروانی (مکتب فلسفی­عرفانی زردشتی بر مبنای اصالت زمان)، تهران: امیرکبیر.
خالقی­مطلق، جلال (1385). «نگاهی تازه به زندگی­نامه­ی فردوسی»، نامه­ی ایران باستان، سال ششم، شماره­ی 1 و 2، صص 3-25.
خالقی­مطلق، جلال (1386). سخن­های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، چ دوم، تهران: افکار.
خیّام، عمر بن ابراهیم (1385). نوروزنامه، تصحیح و تحشیّه­ی مجتبی مینوی، چ دوم، تهران: اساطیر.
خطیبی، ابوالفضل (1390). «گـرشاسپ»، فـردوسی و شاهنامه­سرایی، به مناسبت همایش بین­المللی هزاره­ی شاهنامه­ی فردوسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 399-422.
خُلدانی، آصف. (1396). تاریخ و فرهنگ باستانی ایرانیان و شاهنامه­ی فردوسی، تهران: ققنوس.
دوستخواه، جلیل (1379). اوستا ( کهن­ترین سرودها و متن­های ایرانی)، چ پنجم، تهران: مروارید.
دیاکونوف، میخاییل میخاییلوویچ (1384). تاریخ ایران باستان، ترجمه­ی روحی ارباب، چ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1390). اخبارالطّوال، ترجمه­ی محمود مهدوی دامغانی، چ دهم، تهران: نی.
دیویس، دیک (1396). حماسه و نافرمانی (بررسی شاهنامه­ی فردوسی)، ترجمه­ی سهراب طاووسی، تهران: ققنوس.
راشدمحصّل، محمّدتقی (1388). «پایان کار رستم در شاهنامه»، پاژ (ویژه­نامه­ی فردوسی)، سال دوم، شماره­ی سوم و چهارم، صص 79-98.
رحیمی، مصطفی (1391). سیاوش بر آتش (تحلیلی از داستان­های فریدون، کاووس، سیاوش، کی­خسرو)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
روایت پهلوی (1390). آوانویسی، برگردان فارسی، یادداشت­ها و واژه­نامه از مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رینگرن، هلمر (1388). تقدیرباوری در منظومه­های حماسی فارسی (شاهنامه و ویس و رامین)، ترجمه­ی ابوالفضل خطیبی، تهران: هرمس.
زنر، رابرت چارلز (1387). طلوع و غروب زردشتی­گری، ترجمه­ی تیمور قادری، چ دوم، تهران: امیرکبیر.
سرکاراتی، بهمن (1393). سایه­های شکارشده (گزیده­ی مقالات فارسی)، چ سوم، تهران: طهوری.
سلطانی، محمّدعلی (1394). حماسه­ی ملّی ایران در اعتقادِ علویانِ یارسان، تهران: اطّلاعات.
شمیسا، سیروس (1396). شاهِ نامه­ها، تهران: هرمس.
شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (2003). الملل و النّحل، قدّم له و علّق حواشیه صلاح­الدّین ­الهواری، بیروت: الهلال.
صفا، ذبیح­الله (1384). حماسه سرایی در ایران، چ هفتم، تهران: امیرکبیر.
طبری، محمّد بن جریر (1390). تاریخ­الرّسل و الملوک، برگردان ابوالقاسم پاینده، چ نهم، تهران: اساطیر.
طومار نقّالی شاهنامه (1391). مقدّمه، ویرایش و توضیحاتِ سجّاد آیدنلو، تهران: به­نگار.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­مطلق و همکاران (جلد ششم محمود امیدسالار و جلد هفتم ابوالفضل خطیبی)، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
فرنبغ دادگی (1380). بندهش، گزارش مهرداد بهار، چ دوم، تهران: توس.
کالج، مالکوم (1388). اشکانیان (پارتیان)، ترجمه­ی مسعود رجب­نیا، تهران: هیرمند.
کریستن­سن، آرتور امانوئل (1385). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه­ی رشید یاسمی، چ پنجم، تهران: صدای معاصر.
کریستن­سن، آرتور امانوئل (1387). کیانیان، ترجمه­ی ذبیح­اللّه صفا، چ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی.
کزّازی، میرجلال­الدّین (1384). نامه­ی باستان (ویرایش و گزارش شاهنامه­ی فردوسی از پادشاهی لهراسپ تا پادشاهی دارای داراب)، تهران: سمت.
کزّازی، میرجلال­الدّین (1388). از گونه­ای دیگر، چ سوم، تهران: مرکز.
کزّازی، میرجلال­الدّین (1390). سخنی از سیمرغ (گفت­وگو با دکتر میرجلال­الدّین کزّازی پیرامون شاهنامه­ی فردوسی)، به کوشش سامان ح اصفهانی، تهران: شورآفرین.
کویاجی، جهانگیر کووِرجی (1388). بنیادهای اسطوره و حماسه­ی ایران، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، چ سوم، تهران: آگاه.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی (1384). زین­الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مجمل­التّواریخ و القصص (1383). تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
مختاری، محمّد (1379 الف). حماسه در رمز و راز ملّی، چ دوم، تهران: توس.
مختاری، محمّد (1379 ب). اسطوره­ی زال (تبلور تضادّ و وحدت در حماسه­ی ملّی)، چ دوم، تهران: توس.
مستوفی، حمداللّه بن ابی­بکر (1387). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی بن حسین (1387). مروج­الذّهب و معادن­الجوهر، ترجمه­ی ابوالقاسم پاینده، چ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
مزداپور، کتایـون (1378). داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گـل­شاه و متن­های دیگر (بررسی دست­نویس م. او 29)، آوانویسی و برگردان از متن پهلوی، تهران: آگاه.
نولدکه، تئودو. (1384). حماسه­ی ملّی ایران، برگردان بزرگ علوی، با مقدّمه­ی سعید نفیسی، چ ششم، تهران: نگاه.
ملطیوی، محمّد بن غازی (1383). روضه­العقول، به تصحیح و تحشیّه­ی محمّد روشن و ابوالقاسم جلیل­پور، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
نیبـرگ، هنریک ساموئل (1383). دین­های ایران­ بـاستان، ترجمه­ی سیف­الدّین نجم­آبادی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
نیولی، گراردو (1387). آرمان ایران (جستاری در خاستگاه نام ایران)، ترجمه­ی سیّد منصور سیّدسجّادی، تهران: مؤسّسه­ی فرهنگی و هنری پیشین­پژوه.
وارنر، رکس (1389). دانش­نامه­ی اساطیر جهان، برگردان ابوالقاسم اسماعیل­پور، چ چهارم، تهران: اسطوره.
وراوینی، سعدالدّین (1389). مرزبان­نامه، به کوشش خلیل خطیب­رهبر، چ پانزدهم، تهران: صفی­علی­شاه.
یعقوبی، احمد بن ابی­یعقوب (1387).  تاریخ یعقوبی، ترجمه­ی محمّدابراهیم آیتی، چ دهم، تهران: علمی و فرهنگی.
Bartholomae, C. (1961). Altiransiches Wörterbuch, Berlin.
Cumont, F,.(1960). Astrology and Religion among the Greeks and Romans,  New York: Dover. 
Iranian Bundahišn (1978). Rivāyat-ī Ēmēt-ī Ašavahištān, Part 1, ed K.M.Jamasp Asa, Y.Mahyar Nawabi, M.Tavousi, Shiraz: Pahlavi University.
  Saddar Bundehesh (1909). ed Ervad Bamnji Nasarvanji Dhabahr, M. A., Bombay. 
The Complete Text of the Pahlavi Dinkard (1911). Madan. D. M (ed), Bombay.