واکاوی اصطلاح "تنمیق" در نسخه‌شناسی و تصحیح متون کهن بر اساس انجامۀ هفده دستنویس‌ از قرن هشتم و نهم هجری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بجنورد

چکیده

یکی از  عناصر مهم در تصحیح متون کهن، شناخت و فهم دقیق پاره‌ای از اصطلاحات نسخه‌شناسی است که می‌تواند مصحح را در سنجش اعتبار دستنویس‌های مورد استفادۀ خود یاری رساند. ما در این نوشتار می‌کوشیم یکی از اصطلاحاتی را که کاتبان در انجامۀ دستنویس‌های فارسی و عربی، برای بیان کیفیت کتابت به کار می‌برده‌اند، واکاوی کنیم. بدین منظور، نخست واژۀ "تنمیق" را از لحاظ تاریخی و کاربردی بررسی کرده‌ایم و در ادامه کارکردهای معنایی آن در متون گوناگون عربی و فارسی تا پایان قرن نهم هجری تبیین شده است. سپس با در نظر گرفتن هفده دستنویس مربوط به قرن‌های هشتم و نهم هجری، کاربرد خاص این اصطلاح در این قرن‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. این پژوهش نشان می‌دهد که کاتبان دست کم در دو مورد خاص، اصطلاح تنمیق را در انجامۀ دستنویس به کار می‌برده‌اند: نخست برای نشان دادن ویژگی‌های زیبایی‌شناسیک و دوم برای اثبات مقابله و تصحیح دستنویس خود با اصل منقول‌عنه و یا دیگر دستنویس‌های موجود از متن. از همین رو، مصححان باید در تصحیح متون به انجامۀ دستنویس‌هایی که اصطلاح تنمیق در آن‌ها آمده، توجه بیشتری نشان دهند، زیرا این دستنویس‌ها از حیث صحت و سلامت، دست کم مورد تایید خود کاتب بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • . .
.
چکیده [English]

.

ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم(1414 ق.). لسان العرب. تحقیق احمد فارس صاحب الجوائب. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دارصادر.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق(1346 ش.). الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدّد. تهران: بانک بازرگانی ایران.
ابوطالب مکی، محمد بن علی(1417 ق.). قوت القلوب فی معاملة المحبوب. ضبطه و صحّحه باسل عیون السّود. بیروت: دارالکتب العلمیة.
جوهری، اسماعیل بن حماد(1410 ق.). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. تحقیق احمد عبدالغفور عطّار. بیروت: دارالعلم للملایین.
حقی بروسوی، اسماعیل(بی‌تا). تفسیر روح البیان. بیروت: دارالفکر.
حمیری، نشوان بن سعید(1420 ق.). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. تحقیق حسین بن عبدالله العمری، مطهر بن علی الأدیانی و یوسف محمد عبدالله. بیروت: دارالفکر المعاصر.
خطیب بغدادی، احمد بن علی(1417 ق.). تاریخ بغداد أو مدینة السلام. دراسة و تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق(1383 ش.). مطلع‌السعدین و مجمع البحرین. به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابوبکر(1418 ق.). حسن المحاضرة فی أخبار مصر و القاهرة. وضع حواشیه خلیل المنصور. بیروت: دارالکتب العلمیة.
شریف رضی، ابوالحسن محمد بن حسین(1407 ق.). تلخیص البیان عن مجازات القرآن. حقّقه و قدّم له و صنع فهارسه محمد عبدالغنی حسن. بیروت: دارالأضواء.
صاحب بن عباد، اسماعیل(1414 ق.). المحیط فی اللغة. بتحقیق الشیخ محمدحسن آل یاسین. بیروت: عالم‌الکتاب.
طوسی، محمد بن حسن(بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق احمد قصیر العاملی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد(1410 ق.). کتاب العین. تحقیق الدکتور مهدی المخزومی و الدکتور ابراهیم السامرایی. قم: موسسة دارالهجرة.
مجرد، مجتبی و یاحقی، محمدجعفر(1393). «واکاوی اصطلاح تعلیق درنسخه‌شناسی: بر اساس انجامه‌های نسخه خطی سفینۀ تبریز و چند نسخۀ دیگر». مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات. دورۀ 25. شمارۀ 100.
نوایی، عبدالحسین(1383 ش.). اسناد و مکاتبات تاریخی از تیمور تا شاه اسماعیل. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر(1383 ش.). تاریخ جهان‌آرای عباسی. مقدمه، تصحیح و تعلیقات سید سعید میر محمد صادق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همدانی، رفیع الدین اسحاق(1360). ترجمه و انشای سیرت رسوال الله. به تصحیح و مقدمه دکتر اصغر مهدوی. تهران: خوارزمی.