1. استادیار گروه زبان و ادب فارسی و پژوهشگر پاره‌وقت پژوهشکدۀ کردستان‌شناسی، دانشگاه کردستان- سنندج
چکیده
واژۀ هنر، با توجّه به ریشه و معناهایش، فضایلی اخلاقی را تمثیل می‌کرد که در بستر جهان‌بینی مردشاهی برآمده بودند. این فضایلِ مردانه، مقابل ویژگی‌هایی ایستادند که در جهان‌بینی زن‌شاهی بودند؛ جادوگری یکی از این ویژگی‌ها بود که همچون یک ضدارزش در تقابل با هنر تعریف می‌شد. هنر با این بار معنایی، در همۀ ادوار، به عنوان خصلت آزادگان تعریف شد که این تکرارها با توجّه به خاستگاه‌اش (مهرپرستی)، حکایت از رسوخ جهان‌بینی مهری می‌کند که واژه در بستر آن بالیده بود. پهلوان آرمانی با تأسّی از ایزد مهر، می‌کوشید رفتار این ایزد را بورزد و در درونش نهادینه کند که همین هنجارها به اندرزنامه‌های دوران اسلامی هم درآمدند. این مقاله به شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی، نخست به دگردیسی‌های معنایی واژۀ هنر می‌پردازد؛ سپس با بازخوانی داستان فریدون و ضحّاک، هنر را بازتاب دهندۀ جهان‌بینی مردشاهی می‌داند که در تقابل با جادو، به عنوان ویژگی برآمده از جهان‌بینی زن‌شاهی خودنمایی می‌کند.
بهار، مهرداد (1377). از اسطوره تا تاریخ، چاپ دوم، تهران: چشمه.
بیرونی، ابوریحان (1367). التّفهیم لأوائل صناعه التّنجیم، به تصحیح جلال‌الدّین همایی، چاپ چهارم، تهران: هما.
بیهقی، ابوالفضل (1370). تاریخ بیهقی، تصحیح غنی و فیّاض، چاپ چهارم، تهران: خواجو.
پرنیان، موسی؛ امیدیان، مهین و حسینی آبباریکی، سیّدآرمان (1391). «هنر در شاهنامه»، بهار ادب، س 5، ش 1، 276-263.
پورداود، ابراهیم (1377). یشت‌ها، تهران: اساطیر.
تاریخ سیستان (1381). به تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: معین.
تبریزی، محمّد حسین (1362). برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
تفضّلی، احمد (1377) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپ دوم، تهران: سخن.
حسین‌زاده، حمزه (1384). ضحّاک از اسطوره تا واقعیّت، تهران: ترفند.
خسرویان، محمّدمهدی (1386). «جادو و جادوگری در شاهنامۀ فردوسی»، کتاب ماه ادبیات، ش 116، 54-45.
درودباشی بیهقی، نظام‌الدّین (1342). «جامع الهدایه فی علم الرّمایه»، به کوشش محمّدتقی دانش پژوه، فرهنگ ایران زمین، ش یازدهم، 280-229.
رحمانی، اکرم؛ اقدامی معافی، علیرضا و اقدامی معافی، رضا (1393). «نیروهای متافیزیک در شاهنامۀ فردوسی»، بهارستان سخن، ش 26، 54-33.
رستگار، منصور (1354). «فریدون در شاهنامه»، خرد و کوشش، ش 17، 51-37.
رضی، هاشم (1381). آیین مهر، چاپ اوّل، تهران: بهجت.
روح‌الأمینی، محمود (1375). نمودهای فرهنگی اجتماعی در ادبیات فارسی، تهران: آگه.
ستّاری، جلال (1384). سیمای زن در فرهنگ ایران، چاپ سوم، تهران: مرکز.
ستّاری، رضا و حقیقی، مرضیه (1395). «ژرف‌ساخت اسطوره‌ای پدرسالاری در ازدواج‌های ایرانیان با نیرانیان در شاهنامه»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش 42، 151-107.
)