زنی که بهرام چوبین او را دید که بود؟

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی ،دانشگاه پیام نور، ارومیه، ایران

چکیده

در یک داستان عجیب و افسانه­ای در بخشِ اصطلاحاً تاریخیِ شاهنامه (دورۀ پادشاهیِ هرمزدِ ساسانی) بهرام چوبین با زنی تاجدار در کاخی دیدار می­کند و پس از این ملاقات هم خون می­گرید، هم سر بر آسمان می­فرازد و هم منش و گفتارش دگرگون می­شود و ادّعای شاهی می­کند. دربارۀ کیستیِ این بانوی رازناک از متنِ خودِ روایت شاهنامه تا نوشته­های معاصران، هشت تفسیر و دیدگاه مختلف عرضه شده است: 1. زن جادوگر  2. بخت بهرام  3. پری  4. سروش  5. نفس فریبکار  6. دئنا  7. دیو یا ماده دیو  8. فرّ.  افزون بر تصریح شاهنامه به «بخت» بودنِ این زن و معرّفی او به عنوان «پری» در دو متن کهن و معتبر (تاریخ­نامۀ طبری و نهایه­الارب)، اسلوب و ویژگی­های داستان نیز با روایاتِ بن­مایۀ «پری و پهلوان» مطابقتِ بیشتری دارد و احتمالاً این زن، بختِ بهرام چوبینه بوده که در اصل در پیکرِ پری بر او پدید آمده و پهلوان را هم دلباخته و شیدای زیبایی خود کرده و هم با نشان دادن اقبالش، به عصیان علیه شاه ساسانی و نشستن بر جای او برانگیخته است. در    دگردیسی­های روایات ملّی ایران، این پری با فرو نهادنِ بخشی از وجهِ اساطیری خود در گزارش شاهنامه به بانویی خوب­روی امّا مبهم تبدیل شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Who Was That Lady Bahram Chobin saw?

نویسنده [English]

  • Sajjad Aidenloo
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Payam-e Noor University, Urmia, Iran.
چکیده [English]

In a strange and mythological tale in the so-called historical section of the Shahnameh (the Sassanid empire period of Hurmuzd), Bahram Chobin meets a crowned woman in the palace. After that, he weeps blood, overlooks and changes his manners and speeches. He claims to be a king. A number of eight different interpretations and views have been presented about the identity of this mysterious woman, extracted from the Shahnameh or contemporary writings. These are: (1) a witch, (2) fortune of Bahram, (3) a fairy, (4) an angel, (5) a deceptive soul, (6) Daena, (7) a Demon or female demon, and (8) glory. In addition to the Shahnameh referring to this woman as the "fortune" and two ancient and reliable texts introducing her as a "fairy" (Tarikh-i Tabari or The History of al-Tabari and Tabari and Nihayat al-Arab), the traditions and characteristics of the story show remarkable similarities to the narrative theme of "Fairy and Hero". This lady is more likely to be the fortune of Bahram, originally appeared in the form of a fairy and made him fond of her beauty, and provoked Bahram be a rebel against the Sasanian king as he faced his fortune. Through metamorphoses of Iranian national narratives and dropping some part of her mythological points, this fairy has changed to a good-natured, but obscure lady in the Shahnameh

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bahram Chobin
  • Crowned Woman
  • Fairy
  • Anahita
  • the Shahnameh

مراجع

  1. آبان­یشت (1392)، به کوشش دکتر چنگیز مولایی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
  1. آل داوود، سیّد علی (1387)، «تاریخ بلعمی»، فرهنگ آثار ایرانی- اسلامی، تهران: سروش، ج2، صص114 و115.
  2. آیدنلو، سجّاد (1396)، «خویشکاری ویژۀ نخچیران در داستانهای پهلوانی ایران»، در حضرت سیمرغ، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن، صص183- 186.
  3. ابن­ندیم، محمّد بن اسحاق (1381)، الفهرست، ترجمۀ محمّدرضا تجدّد، تهران: اساطیر و مرکز بین­المللی گفتگوی تمدّنها.
  4. ازهری، محمّد بن احمد (1421)، تهذیب­اللغه، بیروت: دار احیاء تراث العربی.
  5. اسمیت، ژوئل (1384)، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ شهلا برادران خسروشاهی، تهران: فرهنگ معاصر و روزبهان.
  6. اوستا (1377)، گزارش و پژوهش دکتر جلیل دوستخواه، چ4، تهران: مروارید.
  7. ایرانشاه بن ابی­الخیر (1370)، بهمن­نامه، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
  8. البنداری، قوام­الدین (1413)، الشاهنامه، تصحیح دکتر عبدالوهّاب عزّام، چ2، کویت: دار سعاد الصباح.
  9. بیرونی، ابوریحان (1392)، آثار باقیه از مردمان گذشته، ترجمه و تعلیق پرویز سپیتمان (اذکایی)، تهران: نی.
  10. بی­غمی، مولانا محمّد (1381)، داراب­نامه، به کوشش دکتر ذبیح­الله صفا، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
  11. پیج، ر.ی (1382)، اسطوره­های اسکاندیناوی، ترجمۀ عبّاس مخبر، چ2، تهران: مرکز.
  12. تاریخ­نامۀ طبری (1374)، گردانیدۀ منسوب به بلعمی، تصحیح محمّد روشن، تهران: سروش.
  13. تجارب­الامم فی اخبار ملوک العرب و العجم (1373)، به کوشش دکتر رضا انزابی­نژاد و یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
  14. تفضّلی، احمد (1370)، «کرتیر و سیاست اتّحاد دین و دولت در دورۀ ساسانی»، یکی قطره باران... (جشن­نامۀ دکتر عبّاس زریاب خویی)، به کوشش دکتر احمد تفضّلی، تهران: نشر نو، صص721- 737.
  15. تفضّلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
  16. خالقی­مطلق، جلال (1391)، یادداشتهای شاهنامه، با همکاری دکتر محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، چ2، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
  17. خطیبی، ابوالفضل (1375)، «نگاهی به کتاب نهایه­الارب و ترجمۀ فارسی قدیم آن»، نامۀ فرهنگستان، سال دوم، شمارۀ دوم (پیاپی8)، زمستان، صص140- 149.
  18. خطیبی، ابوالفضل (1379)، «سرگذشت سیرالملوک ابن­مقفّع»، یادنامۀ دکتر احمد تفضّلی، به کوشش دکتر          علی­اشرف صادقی، تهران: سخن، صص163- 177.
  19. دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت­نامه، چ2 از دورۀ جدید، تهران: دانشگاه تهران.
  20. دیکسون کندی، مایک (1385)، دانشنامۀ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ دکتر رقیّه بهزادی، تهران: طهوری.
  21. رستگار فسایی، منصور (1383)، پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  22. رواقی، علی (1390)، فرهنگ شاهنامه، تهران: فرهنگستان هنر.
  23. روایت پهلوی (1390)، گزارنده دکتر مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  24. زرّین­قبانامه (1393)، تصحیح دکتر سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.
  25. زرّین­کوب، روزبه (1383)، «بهرام چوبین»، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج13، صص144- 147.
  26. زگلدی، کارولی (1391)، «بهرام چوبین و ادبیّات آخر زمانی پارسی»، ترجمۀ منیژه اذکایی، مجلّۀ باستان­شناسی و تاریخ، سال بیست و دوم، شمارۀ2 (پیاپی50)، صص141- 155.
  27. سام­نامه (1392)، تصحیح دکتر وحید رویانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  28. سرکاراتی، بهمن (1378)، «پری (تحقیقی در حاشیۀ اسطوره­شناسی تطبیقی) »، سایه­های شکارشده، تهران: قطره، صص1- 25.
  29. سرّامی، قدمعلی (1373)، از رنگ گل تا رنج خار (شکل­شناسی داستانهای شاهنامه)، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
  30. شاملو، احمد (1387)، کتاب کوچه، با همکاری آیدا سرکیسیان، چ4، تهران: مازیار، ج4.
  31. شمیسا، سیروس (1396)، شاهِ نامه­ها، تهران: هرمس.
  32. شنکار، میخاییل (1396)، «بغ­بانو یا شهبانو؟ (در تفسیر شخصیّت زن نقش برجستۀ نرسی در نقش رستم)»، ترجمۀ زهرا ثبوت، جندی­شاپور (فصلنامۀ انجمن علمی دانشجویی تاریخِ دانشگاه شهید چمران اهواز)، سال سوم، شمارۀ9، بهار، صص63- 85.
  33. شیپمان، کلاوس (1390)، مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چ3، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
  34. فراهی، میرزا برخوردار (1392)، منتخب محبوب­القلوب، گزینش و پژوهش علی­رضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: معین.
  35. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409)، کتاب العین، چ2، قم: هجرت.
  36. فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، نسخۀ مورّخ 831 ه.ق آرشیو ملّی دهلی، به شمارۀ 1972. 
  37. فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس، احتمالاً کتابتِ قرن نهم، به شمارۀ Suppl. Pers. 1280.
  38. فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 905 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Persan 228.
  39. فردوسی، ابوالقاسم (1379)، شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ دکتر فتح­الله مجتبایی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
  40. فردوسی، ابوالقاسم (1384)، شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ بریتانیا به شمارۀ Add,21,103 مشهور به شاهنامۀ لندن)، نسخه­برگردانان: ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران: طلایه.
  41. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح دکتر جلال خالقی­مطلق، دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
  42. فردوسی، ابوالقاسم (1389)، شاهنامه (نسخه­برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن­ژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.
  43. فردوسی، ابوالقاسم (1393)، شاهنامه، پیرایش دکتر جلال خالقی­مطلق، تهران: سخن.
  44. فرنبغ­دادگی (1369)، بندهش، گزارنده: دکتر مهرداد بهار، تهران: توس.
  45. کریستن­سن، آرتور (1350)، کارنامۀ شاهان در روایات ایران باستان، ترجمۀ دکتر باقر امیرخانی و دکتر بهمن سرکاراتی، تبریز: دانشگاه آذرآبادگان.
  46. گریمال، پیر (1367)، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ دکتر احمد بهمنش، چ3، تهران: امیرکبیر.
  47. گویری، سوزان (1386)، اناهیتا در اسطوره­های ایرانی، چ2، تهران: ققنوس.
  48. مادح، قاسم (1380)، جهانگیرنامه، تصحیح دکتر ضیاءالدین سجّادی، تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
  49. مارزلف، اولریش (1376)، طبقه­بندی قصّه­های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چ2، تهران: سروش.
  50. ماسه، هانری (1375)، فردوسی و حماسۀ ملّی، ترجمۀ دکتر مهدی روشن­ضمیر، تبریز: دانشگاه تبریز.
  51. مختاری (1397)، شهریارنامه، تصحیح دکتر رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
  52. مزداپور، کتایون (1377)، «روایتهای داستانی از اسطوره­های کهن»، فرهنگ، شمارۀ 25 و26، بهار و تابستان، صص103- 125.
  53. مزداپور، کتایون (1387)، «غار شاپور و بانوی مرزها»، آفتابی در میان سایه­ای (جشن­نامۀ دکتر بهمن سرکاراتی)، به کوشش دکتر علی­رضا مظفّری و دکتر سجّاد آیدنلو، تهران: قطره، صص404- 424.
  54. مستوفی، حمدالله (1377)، ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
  55. مسعودی، علی بن حسین (1387)، مروج­الذهب و معادن­الجواهر، مترجم ابوالقاسم پاینده، چ8، تهران: علمی و فرهنگی.
  56. نظامی، جمال­الدین (1387)، خمسه (بر اساس چاپ مسکو- باکو)، چ2، تهران: هرمس.
  57. نولدکه، تئودور (1378)، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عبّاس زریاب، چ2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  58. نهایه­الارب فی تاریخ الفرس و العرب (1374)، تصحیح محمّدتقی دانش­پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  59. وزیدگی­های زاداسپرم (1390)، به کوشش دکتر محمّدتقی راشد محصّل، چ3، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  60. هفت­لشکر (طومار جامع نقّالان) (1377)، تصحیح مهران افشاری- مهدی مدائنی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  61. هنوی، ویلیام. ل (1382)، «آناهیتا و اسکندر»، ترجمۀ افسانه منفرد، کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، سال ششم، شمارۀ9 (پیاپی66)، تیر، صص70- 79.
  62. یشت­ها (1377)، تفسیر و تألیف: استاد ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
  63. Bier, C (1985), ((Anâhitâ)), Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsn Yarshater, London, Boston and Henley: Routlege & Kegan Paul. Vol.1. pp. 1009- 1011.                             
  64. Coleman, J.A (2007), The Dictionary of Mythology, London: Arcturs.                           
  65. Shaki. Mansour(1996), ((Dēn)), Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsn Yarshater, California, Costa Mesa: Mazda Publishers. Vol.7, pp. 279- 281.                                   

 

Thompson, S (1955- 1958), Motif- Index of Folk- Literature, Bloomington: India University Press.                                                                                                                                              

                       

 

                                                           

                       

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار