نگاهی به سرگذشت شبرنگ در متون پهلوانی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه حضرت نرجس رفسنجان، رفسنجان، ایران

چکیده

شبرنگ‌نامه یکی از منظومه‌های پهلوانی است که تا چندی پیش شهرتی نداشت و کمتر مورد توجّه پژوهشگران بود. موضوع این منظومه، داستان نبرد شبرنگ پسر دیو سپید با ایرانیان در کین‌خواهی از خون پدر است که علی‌رغم کوشش‌هایی که در این راه از خود نشان می‌دهد ناکام می‌ماند و در نهایت به توران گریزان می‌شود و دیگر از سرنوشت او سخنی به میان نمی‌آید. اگرچه روایت این منظومه برگرفته از کتاب نامۀ خسروان آزاد‌سرو است امّا جای شگفتی است که در منابع متقدّم، اشاره‌ای به شبرنگ و یا منظومۀ شبرنگ‌نامه نمی‌شود و نخستین بار در متون دورۀ صفویه است که گزارش‌هایی دربارۀ این دیو و پایان زندگی‌اش می‌آید که شماری از آن‌ها هم نوظهور و ساختگی است. نکتۀ در خود توجّه دیگر آن که در شبرنگ‌نامه به مرگ شبرنگ اشاره نمی‌شود و این پرسش را در ذهن تداعی می‌کند که آیا پایان این منظومه در اصل افتادگی داشته است؟ در این مقاله پس از بررسی و نقد روایات فرجام زندگی شبرنگ، نشان می‌دهیم که به احتمال بسیار، داستان‌های فرامرزنامۀ کوچک دنبالۀ شبرنگ‌نامه بوده است امّا با گذشت زمان، این دو روایت از یک‌دیگر جدا شده‌اند با این‌حال، نشان پیوستگی آن‌ها همچنان در برخی روایات آشکار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

At a Glance: The Story of Shabrang in Iranian Heroic Texts

نویسنده [English]

  • Reza Ghafouri
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Narjes University of Rafsanjan, Rafsanjan, Iran.
چکیده [English]

The Shabrangnameh is a heroic poems which was not famous and less noticed by researchers until recently. The subject of this epic poem is the battle of Shabrang, the son of the Deev-e Sepid (the White Demon), and Iranians to take a revenge of the murder of his father. Despite its best efforts, he fails to do so and finally escapes to Turan, and there is no more mention of his fate. Although the narrative is extracted from the Name-ye Khosrowan (The Book of Khosrows/Kings) witten by “Azad Sarv”, it is surprising that in earlier sources there is no reference to Shabrang or Shabrangnemeh poem. First time, texts from Safavid period provide some reports about this demon and the end of his life, which some are unprecedented and artificial narratives. Other point is that the death of Shabrang has not been referred in the Shabrangnameh and it begs the question whether the end of this epic poem has been removed? While reviewing and criticizing narratives of the end of Shabrang's life, this study finds that stories of the Small Faramarznameh are more likely the sequel of the Shabrangnameh. These two narratives have been separated from each other over time; however, their connection is still evident in some narratives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shabrang
  • Shabrangnameh
  • Faramarz
  • Faramarznameh
  • Azad Sarv
آیدنلو، سجّاد. (1383). «بررسی فرامرزنامه»، نامۀ پارسی، تهران، سال نهم، شماره دوم، صص 176 - 198.
آیدنلو، سجّاد.  (1388). متون منظوم پهلوانی، تهران: سمت.
آیدنلو، سجّاد. (1397). «نقد و تحلیل شبرنگ‌نامه داستان رستم و پسر دیو سپید»، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون
      و  برنامه‌های علوم انسانی، سال هجدهم، شماره دوم، صص 1- 29
بحرالتّواریخ (بی تا). دستنویس کتابخانۀ تاجیکستان، به شماره  6sd-22xs87.
برخ، گابریله فان دن- خطیبی، ابوالفضل. (1391). «شبرنگ‌نامه»، دانش‌نامۀ زبان و  ادبیات فارسی، به‌کوشش
       اسماعیل سعادت، جلد چهارم، تهران: فرهنگستان زبان و  ادب فارسی.
جعفرپور، میلاد. (1397). «چهار گنج فردوسی در دفتر بغدادی شاهنامه»، فرهنگ و ادبیات عامّه، سال 6،
      شماره 23، صص 83- 105.
جعفری قنواتی، محمّد. (1396). «نکاتی دربارۀ منظومۀ شبرنگ‌نامه»، فصل‌نامه نقد کتاب ادبیات، سال سوم،
       شماره 11،  صص 255- 264.
خالقی‌مطلق، جلال. (1362). «فرامرزنامه»، نشریة دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارة  128- 129،
     صص85- 121.
 خالقی‌مطلق، جلال.  (1386) ب. حماسه، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
خالقی‌مطلق، جلال. (1386)الف. «حماسه»، دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب
     فارسی.
خطیبی، ابوالفضل. (1395). «سرقت ادبی سه منظومۀ پهلوانی در قرن دهم: فرامرزنامۀ کوچک، شبرنگ‌نامه   
      و سام‌نامه»، پژوهش‌های ایران‌شناسی، سال 6، شماره 1، صص 55- 68.
خطیبی، ابوالفضل. (1397). شبرنگ‌نامه، دانش‌نامۀ فرهنگ مردم ایران، جلد پنجم، تهران: بنیاد دایره‌المعارف
      بزرگ اسلامی.
رزمجو، حسین (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرّین‌قبانامه.(1393). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.
شاه‌نامۀ منثور (بی تا). دستنویس کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 5- 22236.
شبرنگ‌نامه. (1395) . تصحیح ابوالفضل خطیبی- گابریله وان دن برگ، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود
    افشار.
صفا، ذبیح‌الله (1354). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
عطایی. (بی تا). برزونامۀ جدید، نسخۀ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره 62855 .
عطایی.  (بی تا). برزونامۀ جدید، نسخۀ‌ کتابخانۀ پاریس به شماره 1189.
غفوری، رضا. (1395). «شبرنگ‌نامه و بررسی ویژگی‌های اساطیری و ادبی آن» ، آیینۀ میراث، شماره 59،
     صص 53- 73.
فرامرزنامه. (1324 ه.ق). به اهتمام رستم تفتی،  بمبئی: چاپخانه فیض رسان.
 فرامرزنامه. (1382). تصحیح مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاه‌نامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، جلد ششم تصحیح محمود امیدسالار،
    جلد هفتم تصحیح ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
کوسج، شمس‌الدین محمّد. (1387). برزونامۀ کهن، تصحیح اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب.
مختاری. (1397) . شهریارنامه، تصحیح رضا غفوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مول، ژول. (1354). دیباچۀ شاه‌نامه، ترجمه جهانگیر افکاری، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
نحوی، اکبر. (1381).  «ملاحظاتی دربارۀ فرامرزنامه و سرایندۀ آن». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی   
     دانشگاه تهران، زمستان 81، صص 119- 136.
De Blois, Francois. (1998). "Epics ", Encyclopedia Iranica, Edited by Ehsan   
    Yarshater, New York, vol III, pp 474-477.
De Blois, Francois.  (1994). Persian Literature. A Bio- bibliographical, Begun by  
     the late Ch. A. Storey, Vol. V , part 2. London: Royal Asiatic Society.
De Blois, Francois. (2004). Persian Literature. A Bio- bibliographical, Begun by
     the late Ch. A. Storey, Vol. V. London: Royal Asiatic Society.
Rieu,Charles , (1895). Supplement to the Catalogue of Persian Manuscripts in the
       British Museum, London:  Forgotten Books.
 
Van Den berg- Gabrielle (2012) “Demons in the Persian Epic Cycle”, Shahnama
       Studies II: The Reception of Firdausi’s Shahnama , Melville, Charles (EDT)/
      Van Den Berg, Gabrielle, Brill Academic Pub.