تصحیح ابیاتی از داستان فرود سیاوخش در شاهنامه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 پژوهشگر پسادکتری دانشگاه کیل، کیل، آلمان

چکیده

اقبال عام به شاهنامۀ فردوسی و کثرت استنساخ آن در طول بیش از هزار سال سبب شده که این متن در معرض انواع تصرّف‌ها قرار گیرد و با آنکه داشتن متنی قابل اعتماد از شاهنامه همواره دغدغۀ عدّه‌ای از خواهندگانش بوده، تا همین دو سه دهه پیش نسخ خطی و تصحیحات موجود آن اغلب با سخن شاعر فاصله‌ای چشمگیر داشت. تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق از شاهنامه که در میانۀ دهۀ 1380 به طور کامل انتشار یافت این فاصله را به طرز قابل توجهی کم کرد و بالأخره شرایط مناسبی مهیّا نمود تا محقّقانی بتوانند در تدقیق متن بکوشند.موضوع مقالۀ حاضر تصحیح پنج بیت از داستان فرودِ سیاوخش در پادشاهی کیخسرو است که جز یک استثناء، تا کنون در تمام تصحیح‌های شاهنامه نادرست ضبط شده است. نگارندگان ضمن تصحیح این ابیات کوشیده‌اند تا توجه خوانندگان را به بعضی نکات دستوری و زبانی که در تصحیح متن دخیل واقع می‌شود جلب کنند. در این مقاله همچنین ملاحظاتی دربارۀ حدود و ثغورِ به‌کارگیری تلفظ‌های دوگانۀ بعضی کلمات در شاهنامه مطرح شده و با تأمل در یک ترکیب کنایی نادر، که به‌واسطۀ دگرگونی در چاپ‌های معتبر شاهنامه از فرهنگ جامع زبان فارسی هم جا افتاده، بیتی از یک قصیدۀ عثمان مختاری نیز تصحیح گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Restoring Five Verses in the Story of Forud Son of Siavakhsh in Ferdowsi's Shahnameh

نویسندگان [English]

  • Mohammad AfshinVafaie 1
  • Pejman Firoozbakhsh 2
1 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Post-doctoral researcher, Institute of Prehistoric and Protohistoric Archaeology, Kiel University, Kiel, Germany
چکیده [English]

The popularity of Ferdowsi's Shahnameh and its repeated copying over the centuries have subjected the text of the poem to a vast array of errors. Dr. Khaleghi-Motlagh's complete edition of the epic, published in 2007, significantly facilitated the work of the Shahnameh scholars by making a dependable text of the poem available to them. Better investigation of the Shahnameh is now possible thanks to Khaleghi-Motlagh’s magisterial text that provides a wealth of variants in its critical apparatus. The subject of the present article is the correction of five verses in the story of Forud son of Siavakhsh. In all but one edition of the poem, the text of these verses is corrupt. In the course of restoring these verses, the authors also discuss a number of important grammatical and linguistic issues that may be useful to the readers of the poem. They also consider the problems presented by words that have two different pronunciations in the Shahnameh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ferdowsi's Shahnameh
  • the story of Forud
  • Textual criticism
  • Arabic words in the Shahnameh
  • Classical Persian pronunciation
چاپی
- آیدنلو، سجاد (1396)، فرهنگ‌وارۀ لغات و ترکیبات عربی شاهنامه، تهران: سخن.
- آیدنلو، سجاد (1397)، شاهنامه (2)؛ شاخ سرو سایه‌فکن، تهران: سمت.
- ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری (1387)، هدایۀ المتعلّمین فی الطب؛ نسخه‌برگردان از روی نسخۀ کتابت 478ق به اندازۀ اصلی در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد به شمارۀ c. 37، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطّلبی کاشانی، تهران: بهرام.
- ابومنصور موفّق بن علی هروی (1388)، کتاب الابنیۀ عن حقایق الادویۀ؛ نسخه‌برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی شمارۀ A. F. 340 کتابخانۀ ملّی اتریش (وین)، به خط علی بن احمد اسدی طوسی، کتابت 447ق، با مقدمۀ فارسی ایرج افشار، علی‌اشرف صادقی، تهران: میراث مکتوب، با همکاری انستیتوی ایرانشناسی فرهنگستان علوم اتریش و گنجینۀ پزشکی ایران.
- ابونصر احمد بن محمد حدّادی (1390)، المجلد الثامن من معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر؛ نسخه­برگردان به قطع اصل دستنویس شمارۀ 209 بخش خزینۀ امانت کتابخانۀ کاخ‌موزۀ توپقاپی (استانبول)، با مقدمۀ سید محمد عمادی حائری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- اسدی طوسی (1354)، گرشاسپ­نامه، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
- امیدسالار، محمود (1389) ← خالقی مطلق (1389).
- ایرانشان بن ابی‌الخیر (1377)، کوش‌نامه، به کوشش جلال متینی، تهران: علمی.
- ایرانشاه بن ابی‌الخیر (1370)، بهمن‌نامه، ویراستۀ رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
- خاقانی شروانی (1382)، دیوان، به کوشش دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
- خالقی مطلق، جلال (1388)، «بررسی و ارزیابی شاهنامۀ سن‌ژوزف»، نامۀ بهارستان، سال دهم، دفتر 15، ص 193- 210.
- خالقی مطلق، جلال (1389)، یادداشت‌های شاهنامه، بخش سوم با همکاری محمود امیدسالار، ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- خالقی مطلق، جلال (1390)، «بررسی و ارزیابی دستنویس شاهنامۀ فلورانس»، نامۀ بهارستان، سال دوازدهم، دفتر 18- 19، ص 207- 250.
- خالقی مطلق، جلال (1395)، نقدی در ترازوی نقد، ضمیمۀ شمارۀ 5 گزارش میراث.
- خالقی مطلق، جلال (1398)، واج‌شناسی شاهنامه؛ پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، با همکاری سخن.
- دو اثر در علوم قرآنی (1361)، عکسی از مجموعۀ شمارۀ 720 کتابخانۀ گنج‌بخش اسلام‌آباد - پاکستان، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- ربیع (1389)، علی­نامه، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.
- رواقی، علی (1390)، فرهنگ شاهنامه، تهران: فرهنگستان هنر.
- سنایی غزنوی [1354]، دیوان، با مقدمه و حواشی و فهرست به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
- صادقی، علی‌اشرف (1388)، «ویژگی‌های زبانی الابنیة»، ص سی و هفت - هشتاد و شش ← ابومنصور موفّق بن علی هروی (1388).
- صادقی، علی‌اشرف (1396)، «خَفته، خَفتن، خوفتن»، فرهنگ‌نویسی، شمارۀ 12، ص 128- 140.
- عثمان بن عمر مختاری (1341)، دیوان، به اهتمام جلال­الدین همایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- عیدگاه طرقبه‌ای، وحید (1399)، تلفظ در شعر کهن فارسی؛ بهره‌گیری از شعر در شناخت تلفظ‌های دیرین، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، با همکاری سخن.
- عیّوقی (1343)، ورقه و گلشاه، به اهتمام ذبیح­الله صفا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- فخرالدین اسعد گرگانی (1349)، ویس و رامین، به کوشش ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- فرّخی سیستانی (1378)، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
- فردوسی (1335)، شاهنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، ج 2، تهران: کتابفروشی محمدعلی علمی و ابن‌سینا.
- فردوسی (1344)، شاهنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، ج 2، تهران: کتابفروشی علی‌اکبر علمی.
- فردوسی (1965)، شاهنامه، تصحیح متن به اهتمام رستم علی­یف، آندری برتلس، محمد نوری عثمانوف، تحت نظر عبدالحسین نوشین، ج 4، مسکو: ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
- فردوسی (1967)، شاهنامه، تصحیح متن به اهتمام محمد نوری عثمانوف، زیر نظر عبدالحسین نوشین، ج 6، مسکو: ادارۀ انتشارات دانش، شعبۀ ادبیات خاور.
- فردوسی (1354)، داستان فرود از شاهنامۀ فردوسی؛ بر اساس تصحیح بنیاد شاهنامۀ فردوسی، مصحّح محمد روشن، مقدمه از مجتبی مینوی، تهران: انتشارات رادیو تلویزیون ملّی ایران.
- فردوسی (1378)، پادشاهی کیخسرو؛ داستان فرود، به اهتمام سیّد محمد دبیرسیاقی، تهران: پیوند معاصر.
- فردوسی (1379الف)، شاهنامه، تصحیح انتقادی، مقدمۀ تحلیلی، نکته­های نویافته مصطفی جیحونی، اصفهان: گروه انتشارات شاهنامه‌پژوهی.
- فردوسی (1379ب)، شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی؛ چاپ عکسی از روی نسخۀ متعلّق به مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، با مقدمۀ فتح­الله مجتبایی، تهران: مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی (1386)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، دفترهای ششم و هفتم به ترتیب با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی (1389)، شاهنامه؛ نسخه‌برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری (کتابخانۀ شرقی، وابسته به دانشگاه سن‌ژوزف بیروت، شمارۀ NC. 43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطّلبی کاشانی، با مقدمه‌ای از جلال خالقی مطلق، تهران: طلایه.
- فردوسی (1396)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
- فردوسی (1399)، داستان رستم و سهراب، پیشگفتار، پیرایش و گزارش جلال خالقی مطلق، با همکاری محمد افشین­وفایی و پژمان فیروزبخش، تهران: سخن.
- فرهنگ جامع زبان فارسی (1392)، زیر نظر علی‌اشرف صادقی، ج 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- فرهنگنامۀ قرآنی (1372)، با نظارت محمدجعفر یاحقی، ج 1، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- فرهنگنامۀ قرآنی (1374)، با نظارت محمدجعفر یاحقی، ج 4، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- فیروزبخش، پژمان (1394)، «دربارۀ تلفظ واژۀ سخن در شاهنامه»، وبلاگ حاصل اوقات.
- کزّازی، میر جلال­الدین (1383)، نامۀ باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، ج 4، تهران: سمت.
- مسعود سعد سلمان (1390)، دیوان، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ناصر خسرو (1357)، دیوان، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه مک گیل، با همکاری دانشگاه تهران.
- یغمایی، حبیب (1327)، «اصطلاحات و لغات نادرۀ ترجمۀ تفسیر طبری»، یغما، سال اول، شمارۀ 6، ص 261- 264.
- Firdousi (1842), Le Livre des Rois, publié, traduit et commente par Jules Mohl, Tome second, Paris: Imprimerie Royale.
- Firdousi (1855), Le Livre des Rois, publié, traduit et commente par Jules Mohl, Tome quatrième, Paris: Imprimerie Royale.
- Lazard, Gilbert (1963), La langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris: Librairie C. Klincksieck.
- Henning, Walter Bruno (1965), “A Grain of Mustard,” AION-L, pp. 29- 47. [= W. B. Henning Selected Papers, Vol. II, Leiden: E. J. Brill, 1977, pp. 597- 615.]
- MacKenzie, David Neil (1979), “Mani’s Šābuhrgān[-I],” BSOAS, 42/ 3, pp. 500- 534. [= Iranica Diversa, ed. by Carlo G. Cereti and Ludwig Paul, Vol I, Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente, 1999, pp. 83- 117.]
- Sundermann, Werner (2003), “Ein manichäischer Lehrtext in neupersischer Sprache,” Persian Origins – Early Judaeo-Persian and the Emergence of New Persian, ed. by Ludwig Paul, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, pp. 243- 274.
- de Blois, François (2006), Dictionary of Manichaean Texts; Vol II: Texts from Iraq and Iran (Texts in Syriac, Arabic, Persian and Zoroastrian Middle Persian), ed. by François de Blois and Nicholas Sims-Williams, Turnhout: Brepols.
- Zhang, Zhan (2020), “Embryonic New Persian: Two Letters by a Jewish Sogdian in Eighth-century Khotan,” unpublished presentation manuscript presented at: Islamicate Texts and Manuscript Reading Colloquium, November 10th, 2020.
- Gindin, Thamar (2014), The Early Judaeo-Persian Tafsirs of Ezekiel; Text, Translation, Commentary. Vol. III: Commentary, Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
خطی
- معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر، دستنویس شمارۀ Or. 6573 کتابخانۀ بریتانیا، کتابت احتمالاً اوایل قرن ششم ق.
- بستان العارفین و تحفة المریدین، دستنویس شمارۀ Ms. Or. Fol. 99 کتابخانۀ دولتی برلین، مورّخ 543ق.
- شاهنامۀ فردوسی، دستنویس شمارۀ Cl. III. 24 کتابخانۀ ملّی مرکزی فلورانس، مورّخ 614ق.