حکایت شیخ صنعان: بازگشتِ موقتِ امر سرکوب‎شده و تثبیت امر هنجاری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه مطالعات ادبی. پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی (سازمان سمت). تهران. ایران.

2 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه ارومیه. ارومیه. ایران.

چکیده

در بخش نخست مقالۀ حاضر، حکایت «شیخ صنعان» بر مبنای برخی از مفاهیم در نقد روانکاوانۀ فرویدی بررسی می‎شود. نتایج این بخش نشان می‎دهد که که ساخت اصلی حکایت، بیان شاعرانۀ کشمکش میان سه ساحت روان است: شیخ صنعان، «خود»، زیر فشار دو نیروی متضاد و مصرّ «نهاد» و «فراخود» است و این دو ساحت در قالب دو شخصیت دختر ترسا و مرید بلندهمت، صورتی عینی و هنری یافته‎اند. در آغاز حکایت، خودانگیختگی جوشان «نهاد» از همه جانب می‎خواهد سیطره یابد؛ اما در ادامه، «فراخود» با نیروگذاری‎های هنجاری و دینی، دوباره جلو می‎آید و در نهایت پیروز می‎گردد. در بخش دوم مقاله، مسئله‎ای مهم‎تر و بنیادی‎تر در ارتباط با این تحلیلِ درون‎متنی آشکار می‎شود: بازخوانی و بازاندیشی متنی عارفانه از منظر روانکاوانه، در نهایت، و در نسبت با زمینۀ اجتماعی آگاهی، به کجا راه می‎برد؟ در پاسخ به این پرسش، عطار به منزلۀ یک سوژۀ گفتمانی عارفانه و حکایت شیخ صنعان را نیز به مثابه بازنمایی استعاریِ آگاهیِ یک گروه اجتماعی در نظر گرفته‎ایم و به این نتیجه رسیده‎ایم: در این حکایت، جایگاه «سوژه» را «کلیت نظام نمادین» گرفته است و متن به مثابه بازنمایی هنریِ نیروگذاری‎های اجتماعی عرضه شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Tale of Sheikh Sanan: the Temporary Return of the Oppressed Matter and the Consolidation of the Normative Matter

نویسندگان [English]

  • Foad Molooodi 1
  • Ghader Bayazidi 2
1 Assistant Professor of Literary Studies Department, Institute for Research and Development in the Humanities. Tehran, Iran.
2 Master's degree in Persian language and literature from Urmia University. Urmia. Iran.
چکیده [English]

In the first section of the present paper, the tale of Sheikh Sanan is explored according to some concepts of the Freudian psychoanalytic criticism. The results of this section reveal that the skeleton of the tale is the poetic presentation of the conflict among three areas of psych: Sheikh Sanan, “ego,” is under the pressure of two opposite and demanding forces, “id” and “superego,” which are artistically materialized as two personas, the pagan girl and the magnanimous disciple. In the beginning of the tale, the ignited spontaneity of “id” is about to dominate from all sides. Then, however, “superego,” through normative and religious enforcement, reappears and triumphs. In the second section of the paper, a more significant and fundamental issue regarding this intra-textual analysis is revealed. In the end and with respect to the social context of awareness, what purpose does the rereading and rethinking of a mystical text from the psychoanalytic perspective serve? In response to this question, we considered Attar as mystical discoursal subject and The Tale of Sheikh Sanan as the figurative representation of the awareness of a social group and arrived at the following conclusion: in this tale, “the totality of the symbolic system” has played the role of “subject and the text is presented as an artistic representation of social forces.

کلیدواژه‌ها [English]

  • id
  • superego
  • ego
  • Attar
  • Sheikh Sanan
ـ ایوتادیه، ژان. (1378). نقد ادبی در قرن بیستم. ترجمۀ مهشید نونهالی. تهران: نیلوفر.
ـ برسلر، چارلز. (1386). درآمدی بر نظریه‎ها و روش‎های نقد ادبی. ترجمۀ مصطفی عابدینی فرد. ویراستار: حسین پاینده. تهران: نیلوفر.
ـ  پورنامداریان، تقی. (1384). در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوی. تهران: سخن.
ـ زرین کوب، عبدالحسین. (1371). یادداشت ها و اندیشه ها. تهران: جاویدان.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1385): شیخ صنعان، در مقدمۀ کتاب «منطق الطیر). چاپ دوم. تهران: سخن.
ـ  شمیسا، سیروس. (1385). نقد ادبی. تهران: میترا.
ـ شوالیه، ژان و آلن گربرآن. (1378). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون
ـ شولتز، دوان پی و سیدنی الن شولتز. (1384). نظریه‎های شخصیت. ترجمۀ یوسف کریمی و دیگران. چاپ دوازدهم. تهران: ارسباران.
ـ عطار نیشابوری، فریدالدین. (1385). منطق الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
ـ عاملی، رضایی و فواد مولودی. (1399). تحلیل تقابل‎ها در اندیشۀ شمس تبریزی از منظر روان‎شناختی. فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 56. بهار 1399. صص 49ـ 76.
ـ فروید، زیگموند. (1397). موسی و یکتاپرستی. ترجمۀ صالح نجفی. تهران: نی.
ـ فروید، زیگموند. (1399).  کاربرد روان کاوی در نقد ادبی: هفت اثر از فروید دربارۀ ادبیات. ترجمۀ حسین پاینده. تهران: مروارید.
ـ فروید، زیگموند. (1915). ضمیر ناخوداگاه. ترجمۀ شهریار وقفی‎پور. فصلنامۀ ارغنون. شماره 21. بهار 1382.
ـ فروید، زیگموند. (1975). کارکرد رویا. ترجمۀ یحیی امامی. فصلنامۀ ارغنون. شمارۀ 21. بهار 1382.
ـ فیست، جس و گریگوری جی فیست. (1388). نظریه‎های شخصیت. ویراست پنجم. ترجمۀ یحیی سید محمدی. تهران: روان.
ـ کلیگز، مری. (1388). درسنامۀ نظریۀ ادبی. ترجمۀ جلال سخنور و دیگران. تهران: اختران.
ـ  کوپر، جی .سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ی ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
ـ گرین، ویلفرد و دیگران. (1385). مبانی نقد ادبی. ترجمه ی فرزانه طاهری. چاپ چهارم. تهران: نیلوفر.
ـ گلدمن، لوسین. (1382). نقد تکوینی. ترجمۀ محمدتقی غیاثی. تهران: نگاه.
ـ گلدمن، لوسین. (1390). جامعه شناسی ادبیات. در کتاب «درآمدی بر جامعه‎شناسی ادبیات»، گزیده و ترجمۀ محمدجعفر پوینده. تهران: نقش جهان‎مهر. صص 49ـ 65.
ـ لوکاچ، گئورگ. (1373). پژوهشی در رئالیسم اروپایی. ترجمۀ افسر اکبری. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ لوکاچ، گئورگ. (1380). نظریۀ رمان. ترجمۀ حسن مرتضوی. تهران: قصه.
ـ هلر، شارون. (1389). دانشنامۀ فروید. ترجمه مصطفی پردل. مشهد: ترانه.
ـ یزدخواستی، حامد و فواد مولودی. (1391). خوانشی فرویدی از رمان گاوخونی. فصلنامۀ نقد ادبی. سال 5. شماره 18. تابستان 1391. صص 181-153.