تحلیل «گستاخی با حق‌تعالی» در داستان عمید خراسان به روایت عطار و مولوی با تکیه بر «نظریۀ نفی و اثبات»

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران،

چکیده

این پژوهش به تحلیل مفهوم «گستاخی با حق‌تعالی» در داستان عمید خراسان به روایت عطار و مولوی می‌پردازد. بنیان نظری پژوهش براساس نظریۀ عرفانی «نفی و اثبات» است. این پژوهش که با روشی توصیفی‌تحلیلی تدوین یافته، برآ‌نست تا به‌استناد شواهد موجود در آثار عطار و مولوی و با تکیه بر نظریۀ «نفی و اثبات»، به تحلیل تناقض موجود از مفهوم گستاخی با خدا در داستان عمید خراسان به روایت منطق‌الطیر و مثنوی پرداخته، تفسیر درستی جهت شناخت دیدگاه این دو عارف ارائه دهد.اگرچه مقایسۀ مفهوم گستاخی در روایت منطق‌الطیر با مثنوی از داستان یادشده، گویای آن است که دو روایت، از گفتمان واحدی پیروی نمی‌کنند، چنان‌که روایت عطار دلالت بر نیکوداشت گستاخی با خداوند و روایت مولوی تأکید بر نکوهش او دارد؛ اما با بررسی گستاخی در کلّیت آثار هر دو عارف می‌توان دریافت که دیدگاه‌ هم‌سویی دارند. یعنی حال گستاخی با خدا در نگرش عطار و مولوی در دو ساحت انعکاس دارد: نخست در ساحت عبودیت که نکوهیده و درخور نفی است. دوم در ساحت عشق که نیکو و درخور اثبات است؛ ازاین‌رو تفاوت روایت عطار با مولوی از داستانی واحد، نشانۀ اختلاف دیدگاه‌شان نیست، بلکه نشانۀ اهتمام‌شان به پرداختن وجهی از وجوه متفاوت گستاخی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis of insolence towards God Almighty in the story of Amid Khorasan narrated by Attar and Rumi based on the theory of negation and affirmation

نویسنده [English]

  • majid farhanizadeh
Ph.D. in Persian language and literature from Hakim Sabzevari University, Sabzevar, Iran,
چکیده [English]

   Present study aims at analyzing the concept of insolence towards Almighty in the story of Amid Khorasan, narrated by Attar and Rumi. The theory of negation and affirmation is the research’s theoretical basis. This study, which is conducted in a descriptive-analytical method, aims to analyze the contradiction of insolence towards God in the story of Amid Khorasan narrated by the Conference of the birds and Masnavi. Finally, it provides a correct interpretation of Attar’s and Rumi’s viewpoints using the evidence in their works, and the theory of negation and affirmation.The concept of insolence in the narration of the Conference of the birds and Masnavi does not follow the same discourse, since Attar's narration praises the insolence towards God and Rumi's blames it. In total, both poets have common approaches towards insolence in their works. It means insolence towards God is reflected in Attar’s and Rumi’s view in two states. While insolence is reprehensible in the servantship state, it is praiseworthy in the love state. Therefore, the difference between Attar's and Rumi's narration of the same story does not mean their attitudes are different, but rather it shows that they try to address a facet of different aspects of insolence.
Keywords: Insolence towards God, the story of Amid Khorasan, the theory of negation and affirmation, Attar, Rumi.
Introduction
   Present study aims at analyzing the concept of insolence towards Almighty in the story of Amid Khorasan, narrated by Attar and Rumi. The theory of negation and affirmation is the research’s theoretical basis. The concept of insolence in the narration of the Conference of the birds and Masnavi does not follow the same discourse, since Attar's narration praises the insolence towards God and Rumi's blames it. In total, both poets have common approaches towards insolence in their works. It means insolence towards God is reflected in Attar’s and Rumi’s view in two states. While insolence is reprehensible in the servantship state, it is praiseworthy in the love state. Therefore, the difference between Attar's and Rumi's narrations of the same story does not mean their attitudes are different, but rather it shows that they try to address a facet of different aspects of insolence.
Literature, method and aim of the research
Although no independent study has been conducted about insolence towards God in Islamic mysticism, the aforementioned concept has appeared implicitly in some mystical studies. For example, Hellmut Ritter (1995) in the 10th chapter of the book the Ocean of the Soul, describes the assertiveness which the crazy-wise men make towards God in the works of Attar. Hossein Arian (2006) in his article Craziness and pretending to be crazy in Mystical Literature briefly refers to the assertiveness of crazy-wise men towards God. Fatemeh Modarresi (2007) in her study Theophanic locutions of the mystic and insolence of the crazy-man in Attar's Masnavis states that the insolence of the crazy-men reflects the material tensions arising from the injustices ruling the society. Parsa Yaqoubi (2011) in the article Breaking taboos in mystical texts considers some words of mystics such as Arguing with God as examples of taboo breaking. Mehdi Rezaei (2013) in a part of the article Examination and analysis of the mystical boasting, deals with some boastings in which there are a comparison between a servant and God, and sometimes the superiority of the servant over God.
This study, which is conducted in a descriptive-analytical method, aims to analyze the contradiction of insolence towards God in the story of Amid Khorasan narrated by the Attar and Rumi, and provides a correct interpretation of their viewpoints using the theory of negation and affirmation.
Discussion  
This part is divided into two general parts. The first part deals with Insolence in Attar's viewpoint, which has four subdivisions. The first subdivision which is called the insolence negation approach, deals with the evidence in Attar's works emphasizing the negation of insolence towards Almighty. The evidence shows that the relationship between human and God is like the relationship between a servant and a lord. The second subdivision which is named insolence affirmation approach, provides lots of evidence in Attar’s poems in praise of insolence caused by love for God. The third subdivision deals with the Attar’s narration of the story of Amid Khorasan. The result of this part shows that Attar describes a positive meaning of insolence towards God in this narrative. The fourth subdivision analyzes Attar’s viewpoint based on the theory of negation and affirmation. In this regard, insolence is manifested in two different positions. First, in the position before love which is reprehensible. Second, in the position of love which is praiseworthy. Therefore, the insolence in each position has its own ruling i.e., the affirmation of insolence is allowed only in the position of love and negation of insolence is allowed only in the position of servantship.
      The second part deals with insolence in Rumi’s viewpoint. This part has four subdivisions too. The first subdivision deals with the insolence negation approach. It provides significant evidence from Rumi's poems implying the avoidance of insolence and rudeness towards God. The second subdivision is the insolence affirmation approach, which provides evidence from Rumi's poems indicating he praises the insolence towards God in the state of love. The third subdivision is dedicated to Rumi's narration of the story of Amid Khorasan. In this narrative, Rumi used the insolence towards God in a negative meaning, and advises the reader to avoid assertiveness towards Almighty. The fourth subdivision analyzes Rumi’s viewpoint based on the theory of negation and affirmation. In this regard, insolence is understood in two different positions. First, reprehensible insolence dedicated to the time the traveler does not reach the love state. Second, praiseworthy insolence which is in the position of love. Therefore, in the description of insolence, Rumi considers both the relation a traveler has with the domain of servantship, and the relation he has with the domain of Divine love.
Conclusion
Examining insolence in the works of Attar and Rumi shows that both mystics have a special regard for the concept of insolence towards God in both reprehensible and praiseworthy ways. In addition, based on the theory of negation and affirmation, Attar and Rumi interpret the concept of insolence towards God with different rules in two states of servantship and love. According to both mystics, insolence towards God is reprehensible in the position of servantship since the traveler has not yet reached the love state. Furthermore, it is praiseworthy in the love position. The insolence in the position of love is derived from either craziness or intoxication.
    Although the concept of insolence in Attar’s narration is based on love discourse so that it is praiseworthy, and in Rumi’s narration is based on servantship discourse so that it is reprehensible, the difference between these two narrations of the same story does not show that each poet has a distinct approach, but rather it shows that each of them pays attention to one of the aspects of the concept of insolence in praying.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Insolence towards God
  • the story of Amid Khorasan
  • the theory of negation and affirmation
  • Attar
  • Rumi
-ابن‌عربی، محیی‌الدین (1386)، فتوحات مکیه، ترجمۀ محمدخواجوی، ج3، چ3، تهران: مولی.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین (1387)، فتوحات مکیه، ترجمۀ محمدخواجوی، ج8، چ2، تهران: مولی.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین (1388)، فتوحات مکیه، ترجمۀ محمدخواجوی، ج9، چ2، تهران: مولی.
-اشرف امامی، علی (1389)، «جنون در عرفان اسلامی»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی،  دورۀ 18، شمارۀ 1، صص: 623-630.
-بستانى، فواد افرام‏ (1375)، فرهنگ ابجدی‏، ترجمۀ رضا مهیار، چ2: تهران‏: اسلامی‏.
-بقلى شیرازى‏، روزبهان (1426ق‏)، مشرب‌الأرواح‏، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى، بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
-جرجانى‏، سیدشریف (1370)، کتاب التعریفات‏، چ4، تهران‏: ناصرخسرو.
-دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، ج12، چ2، تهران: دانشگاه تهران و روزنه.
-ریتر، هلموت (1388)، دریای جان (سیری در آراء و احوال شیخ عطار نیشابوری)، ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، ج1، چ3، تهران: الهدی.
-زرّین‌کوب‏، عبدالحسین (1387)، سرّ نى‏، ج2، چ7، تهران‏: علمى‏.
-سهروردى‏، شهاب‌الدین ابوحفص (1427)، عوارف‌المعارف‏، تصحیح احمد عبدالرحیم السایح  و توفیق على وهبة، ج1،  قاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة.
-شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391)، نوشته بر دریا،  چ6، تهران: سخن.
-شهیدى، سیدجعفر (1373)، شرح مثنوى، ج6، تهران: علمى و فرهنگى.
-صنعتی‌نیا، فاطمه  (1369)، مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی‌های عطار نیشابوری، تهران: زوار.
-عطار، فریدالدین محمد (1385)، منطق‌الطیر، تصحیح سیدصادق گوهرین، چ23، تهران: علمی و فرهنگی.
- عطار، فریدالدین محمد (1386)، مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ3، تهران‏: سخن.
- عطار، فریدالدین محمد ( 1905م‏)، تذکره‌الأولیاء، تصحیح رینولد آلین نیکلسون‏،  ج2، چ1: لیدن.
-عین‌القضات همدانی، عبدالله (1386)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، چ7، تهران: منوچهری.
-غزالى ، ابوحامد محمد (1386)، احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمى‏، تصحیح حسین خدیو جم‏، ج4، چ6‏، تهران‏: علمى و فرهنگى‏.
- فروزانفر، بدیع الزمان (1387)، احادیث مثنوی، چ3، تهران، امیرکبیر.
- فولادی، علیرضا (1387)، زبان عرفان، تهران: فراگفت.
قشیرى، ابوالقاسم  (1374)، الرسالةالقشیریه، تصحیح عبدالحلیم محمود و محمود بن شریف‏، چ1، قم: بیدار.
-کاشانى، عزالدین محمود‏ (1388)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، چ9، تهران‏: هما.
-کلابادى، ابوبکر محمد (1371)،  التعرف لمذهب التصوّف ، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
-گوهرین، سیدصادق (1368)، شرح اصطلاحات تصوّف، ج2، 4، 6، تهران: زوار.
-مزیدى، احمد فرید (1427 ق‏)، الإمام الجنید سید الطائفتین‏، بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
-مستملى بخارى‏، اسماعیل (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوّف‏، تصحیح محمد روشن‏،  ج4، تهران‏: اساطیر.
-معاذ الرازى‏، ابوزکریا (1423ق‏)، جواهرالتصوّف‏، تصحیح سعید هارون عاشور، قاهره‏‏: مکتبة الآداب‏.
-مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1373)، مثنوى معنوى، تصحیح توفیق سبحانى‏، تهران: وزارت ارشاد اسلامى‏.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1384)، دیوان کبیر شمس‏، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر‏، تهران‏: طلایه‏.
-نویا، پل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.