ردیابی 81 رباعی منسوب به مولانا در منابع متقدم

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران.

2 دکتری زبان و ادبیات فارسی ـ ادبیات عرفانی. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران.

10.30465/cpl.2025.9299

چکیده

 
بر اساس پژوهش‎های انجام شده و هم‎چنین دیدگاه‎های پژوهشگران در زمینة رباعیات فارسی اثبات شده‌است که رباعیات فراوانی از منابع متقدم در میان رباعیات منسوب به عرفای شاعر، از جمله در رباعیات منسوب به مولانا راه یافته است. روشن است که انجام هر گونه تحقیقی در مورد رباعیات هر یک از شاعران، پیش از مشخص شدن رباعیات دخیل، ممکن است با نتایجی نادرست همراه باشد؛ چنان‎که اغلب پژوهش‎های انجام شده دربارۀ رباعیات مولانا، به دلیل رباعیات دخیلی که به‎طور قطع در آنها وجود دارد، از درجۀ اعتبار علمی ساقط است. از این رو، به دنبال پژوهش‎های قبلی در ردیابی رباعیات دیگران در رباعیات منسوب به مولانا، در این تحقیق نیز، با بررسی نسخ خطی و منابع چاپی رباعیات دخیل دیگری را نیز، در میان رباعیات دیوان کبیر پیدا کرده‏ایم که به شعرای متقدم تعلّق دارد، از میان این شعرا اوحدالدین کرمانی، عطار نیشابوری و افضل‎الدین کاشانی، بیشترین تعداد رباعیات دخیل دیوان کبیر را به خود اختصاص داده‎اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Tracing 81 quatrains attributed to Rumi in previous sources

نویسندگان [English]

  • Rahman Moshtaqhmehr 1
  • Mahnaz Nezamianbaran 2
1 Professor of Persian language and literature, Azarbaijan Shahid Madani University, Tabriz , Iran
2 Ph.D. Persian language and literature - mystical literature,Azarbaijan Shahid Madni University, Tabriz-Iran
چکیده [English]

 
Based on the conducted research and also the views of researchers in the field of Persian quatrains, it has been confirmed that many quatrains from ancient sources have found their way among the quatrains attributed to mystic poets, including the quatrains attributed to Rumi. It is clear that doing any kind of research on the quatrains of each of the poets, before identifying the common quatrains, may lead to wrong results; As most of the researches done about Rumi's quatrains, due to the common quatrains that definitely exist in them, they are not of scientific validity.Therefore, following the previous research in tracing the quatrains of others in the quatrains attributed to Rumi, In this research, by examining the manuscripts and printed sources, we have also found other involved quatrains among Divan-e Kabir's quatrains, which belong to previous poets. Among these poets, Ohaddin Kermani, Attar Neishabouri and Afzaldin Kashani have the most number of Common quatrains in Divan-e Kabir.
Keywords: Divan-e Kabir, common quatrains, previous poets, previous sources, manuscripts.
Introduction:
Undoubtedly, one of the most important and fundamental topics in the field of literary criticism is the issue of correctness of attribution; Because before determining the correctness of attribution in each part of a literary work, any kind of research about it will be useless and will not have scientific validity. A critic must know how innovative the work he discusses and researches; And if in that work something from the works and books of others has been quoted in different forms, what are those works?
Materials & Methods:
More and more detailed investigations in the manuscripts and printed versions of divans of poets and earlier prose texts as well as poetry collections show that there are many common quatrains among these works, especially in the poet mystics works. There are, among the most important of them, we can point to the quatrains attributed to Rumi in Divan-e-Kabir, edited by Badi-ul-ZamanFaruzanfar. The eighth volume of this Divan contains 1983 quatrains. from the works and writings of Rumi, it can be seen that he was well acquainted with the literary works and especially the mystical works before him and was influenced by them in creating his works. he recited the poems and especially the quatrains of his predecessors in sermons, but his disciples recorded these poems and quatrains in his name. The uncertainty of the attribution of all the quatrains mentioned in Divan-e-Kabir is a point that most researchers in this field have pointed out.
The truth of the matter is that evaluating and criticizing the attributions of quatrains in Divan-e-Kabir requires opening and exploring new and wide paths that for some reasons cannot be imagined as an end; Because compiling the history of Persian quatrains and reviewing them, first of all, it is necessary to have reliable texts, while a large amount of the heritage of Persian quatrains has remained untouched in the treasure of manuscripts in the libraries of Iran and the world. Sources that without examining them, any research done in this field will definitely be incomplete. but by accepting this principle that there is no final word in the field of research and research, one can start a long and wide path and with more research, add to previous achievements and pave the way for future research. In the current research, in order to find the common quatrains of Divan-e-Kabir and other poets' quatrains, in addition to examining their printed Divans, even if possible, several manuscripts of these diVans have also been cited. in addition to divans, previous prose texts and numerous poetry collections were also examined in order to obtain more accurate and reliable results. in this research.
Discussion & Result:
By examining the research done about Rumi's quatrains, we often come to theses and articles in which quatrains from Divan-e-Kabir are mentioned, which do not originally belong to Rumi, in many cases even these quatrains are the main focus of these studies. perhaps one of the main reasons for the scholars' reference to this kind of quatrains is their rhetorical highlights and literary beauty, which attracts the researchers' attention at the very first glance; Therefore, sometimes we see that in some of these articles, most of the references are related to quatrains that belong to previous poets! Therefore, it can be said that the results of such researches about Rumi's quatrains are definitely not scientific and referable.
Undoubtedly, every reader with a good taste, with a curious look at Rumi's quatrains, without checking the previous Persian quatrains, will doubt in attributing some of them to Rumi, and it is possible that such quatrains must belong to another poet; the reason why we are faced with such quatrains in Divan-e-Kabir of Rumi is that most of the mystics in their statements and even in their writings have not been satisfied with Sufi sayings and poems to express their meaning, Rather, they have also paid attention to previous non-Sufi literary works, and have used them to express their high mystical meanings. This point caused the sayings and works of prominent mystics to be mixed with poems and especially quatrains of other Sufi and non-Sufi poets, and some of the literary works of others were wrongly attributed to this category of mystics. Therefore, the more familiar this group of mystics became with poems and quatrains and in general previous literary works, the level of mixing other people's poems with their poems increased. due to the fact that Rumi had memorized in his mind a lot of Persian and even Arabic literary works of his predecessors, Therefore, it is natural that he recited quatrains of previous poets, and his disciples also recorded those quatrains in his name.
Conclusion:
 by examining the previous works, 81 quatrains from Divan-e-Kabir, which belonged to twenty-one poets were determined. Among them, Ohad al-ddin Kermani with 41 quatrains, Attar Neishabouri with 14 quatrains and Afzal ul-ddin Kashani with 4 quatrains have the highest number of quatrains.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divan-e Kabir
  • common quatrains
  • previous poets
  • previous sources
  • manuscripts
ابراهیم رحیمی زنگنه، سهیلا یاری گلدره و لیلا رحمتیان (1396)، «بازشناسی  منبع 38 رباعی منسوب به مولانا در متون ادبی و تاریخی»، دو فصلنامة تاریخ ادبیات، شمارۀ 3.
اخسیکتی، اثیرالدین (1337)، دیوان. به تصحیح و مقابلة رکن­الدین همایون فرخ، تهران: کتابفروشی رودکی.
اصفهانی، کمال‌الدین اسماعیل (1399)، دیوان غزلیات و رباعیّات، تصحیح و تحقیق دکتر محمدرضا ضیاء، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اصفهانی، محمود بن محمد (1364)، دستورالوزارة، به کوشش دکتر رضا انزابی‌نژاد، تهران: امیر کبیر.
انوری ابیوردی، اوحدالدین (1364)، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران: سکه - پیروز.
اوحدالدین کرمانی (1366)، دیوان رباعیات، به اهتمام احمد ابومحبوب و مقدمة محمد ابراهیم باستانی پاریزی،
تهران: سروش.
باباافضل کاشانی (1311)، رباعیات، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: کتابخانة دانشکده.
باباافضل کاشانی (1351)، دیوان. به اهتمام مصطفی فیضی، حسن عاطفی، عباس بهنیا و علی شریف، کاشان: ادارة فرهنگ و هنر کاشان.
بهشتی، احمد (1356)، رباعی نامه، تهران: انتشارات روزنه.
تاج‌الدین احمد وزیر (1353)، بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، زیر نظر ایرج افشار و مرتضی تیموری، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
جام نامقی، شیخ احمد (1377)، دیوان، به کوشش احمد کرمی، انتشارات شرکت چاپ خواجه.
جوینی، عطا ملک بن محمد بن محمد (1392)، تاریخ جهانگشای جوینی، ج2، تصحیح و
تعلیقات دکترحبیب الله عباسی و دکتر ایرج مهرکی، چاپ دوم، تهران: زوار.
جوینی، عطا ملک بن محمد بن محمد (1385)، تاریخ جهانگشای جوینی. ج1، مقدمه، تصحیح و تعلیقات حبیب الله عباسی و ایرج مهرکی، تهران: زوار.
رازی، نجم‌الدین(1389)، مرصادالعباد، به اهتمام دکتر محمد امین ریاحی، تهران: علمی فرهنگی.
رحمان مشتاق‎مهر، یداله نصراللهی و مهناز نظامی (1400)، « مآخذ نویافتة 75 رباعی از دیوان کبیر مولانا با تکیه بر نزهة المجالس»، دو فصل‎نامة علمی پژوهشی کهن‎نامة ادب پارسی، ش1.‎
زرین‌کوب، عبدالحسین (1361)، نقد ادبی (جلد اول)، تهران: امیرکبیر.
سعد سلمان، مسعود (1367)، دیوان، ج2، تصحیح دکتر مهدی نوریان، اصفهان: کمال.
سعاد سواری، محمدرضا صالحی و پروین گلی‌زاده (1395)، «جلوه‌های هنری و تصویری در رباعیّات مولانا» مجلة شعر پژوهی (بوستان ادب)، ش30.
سیدعلی میرافضلی (1379) ، «رباعیّات اوحدالدین کرمانی در کهن‌ترین منابع» معارف، ش 17.
سید علی میرافضلی (1376)، «مروارید کرمانی و رباعیّات سرگردان»، مجلة معارف، ش 3.
سیفی نیشابوری، علی بن احمد (1399)، رسائلالعشاق و وسائل‎المشتاق، به کوشش جواد بشری، تهران: مجموعة انتشارات تاریخی و ادبی دکتر محمود افشار.
شمیسا، سیروس. (1374). سیر رباعی در شعر فارسی. تهران: فردوس.
شهین حقیقی (1397) ، «مضامین، آیین‌ها و باورهای مردمی در رباعیّات مولوی» دوماهنامة فرهنگ و ادبیّات عامه، ش24.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1358)، مختارنامه، با مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس.
عوفی، محمد (1324)، لباب ‎الالباب، به کوشش ادواد براون، لیدن: بریل.
عوفی، محمد (1359)، جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات. (باب چهاردهم از قسم اول) ، تصحیح دکتر امیر بانو مصفّا (کریمی) ، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عین‎القضات همدانی (1377)، تمهیدات، به کوشش عفیف عسیران، تهران: کتابخانة منوچهری.
غزنوی، سیدحسن (1362)، دیوان، به تصحیح و مقدمة محمد تقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
فرخی سیستانی (1385)، دیوان، به تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران: زوار.
قوچانی، عبدالله (1371)، اشعار فارسی کاشی‌های تخت سلیمان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قونوی، صدرالدین (1364)، تبصرةالمبتدی و تذکرةالمنتهی، تصحیح نجفقلی حبیبی، مجلة
معارف.
کراچی، روح‌انگیز (1397)، تاریخ شعر زنان از آغاز تا سدة هشتم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مجیرالدین بیلقانی (1358)، دیوان، تصحیح دکتر محمد آبادی، تبریز: موسسةتاریخ و فرهنگ ایران.
محمد امیر مشهدی، عبدالله واثق عباسی، محمد رضا مشهدی (1389)، «سبک‌شناسی فکری رباعیّات مولانا» فصلنامة تخصصی نظم و نثر فارسی، ش9.
مرادی، ارحام و محمد افشین وفایی (1395)،  سفینة کهن رباعیّات. تهران: سخن.
مهناز نظامی، رحمان مشتاق‎مهر و یداله نصراللهی (1399) «ردیابی 35 رباعی منسوب به مولانا در نسخ خطّی و چاپی دیوان سنایی و متون کهن‎تر»،  مجلة پژوهشی زبان فارسی و گویش‎های ایرانی، ش10.
منشی، نصرالله (1381)، ترجمة کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه
تهران.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1363)، کلیات شمس یا دیوان کبیر ، ج8، با تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران: دانشگاه تهران.
میرافضلی، سید علی (1394)، جنگ رباعی: بازیابی و تصحیح رباعیّات کهن پارسی، تهران: سخن.
نسفی، عزیزالدین (1359)، کشف الحقایق، به کوشش دکتر احمد مهدوی دامغانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب..
یغمور، محمد (1396)، سفینة ترمد، به کوشش امید سروری و همکاری سید باقر ابطحی، تهران: انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار.
 
نسخ خطی:
ابوالمجد تبریزی، محمد بن مسعود، (721ق- 723ق)، سفینة تبریز، نسخة شمارۀ 14590، کتابخانة مجلس.
قونیوی، صدرالدین، (کتابت: 660ق)، تبصرةالمبتدی و تذکرةالمنتهی، شمارة 3/557 ف، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،
ابومنصور اسماعیل بن عبد المومن اصفهانی،(کتابت 736ق)، ترجمة عوارف المعارف سهروردی، شمارة 4595 ف، ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
افضل‌الدین کاشانی، بی‌تا (کتابت سدة نهم)، رباعیّات میکروفیلم شمارة 4/238 ف، ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
انوری ابیوردی، حسن، (708ق)، دیوان، میکروفیلم شمارة 51ف، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
اوحدالدین کرمانی، ( 706ق)،  رباعیّات، شمارة 1422 ف، کتابخانة ایاصوفیه ترکیه، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
ترمذی، سید برهان‌الدین محقق(کتابت 687ق)،  معارف، شمارة 6118 ف، ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
جنگ اشعار، نسخة شمارة 900، ( اواخر قرن 7 یا اوایل قرن 8) کتابخانه مجلس.
جوینی، محمود بن احمد، (کتابت: 660ق)، مناهج سیفیه، شمارة1/557 ف، کتابخانة مرکزی
دانشگاه تهران،
خاقانی، (کتابت اواخر سدة ششم )، دیوان،  نسخة شمارة 976، کتابخانه مجلس.
سراج تبریزی، محمود بن احمد (کتابت 730ق)، مجموعة اشعار فارسی، نسخة شمارة 2051 کتابخانة ایا صوفیه، شمارة 108ف، به خط محمود ابن احمد سراج تبریزی، کتابخانة مرکزی
دانشگاه تهران.
سفینة اشعار، (سدة هشتم)، شمارة 564 ف (238حالت افندی،کتابخانة سلیمانیه) ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
سید حسن غزنوی،‌بی‌تا (احتمالاً سدة 11)، دیوان، نسخة شمارة 2/7886، ، کتابخانه مجلس.
عبدالعزیز کاشانی، (کتابت سدة هشتم) مجموعۀ اشعار روضةالناظر و نزهة الخاطر، نسخة شمارة 766 کتابخانة استانبول، شمارة 247 ف، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
عطار نیشابوری، فریدالدین، (کتابت 731 ق)، مختارنامه،  شمارة2/1380 ف، نام کاتب: ابوبکر بن علی بن محمد اسفراینی معروف به باکان، ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
قونیوی، صدرالدین،  (663ق)، نسخة 328 ف، مقالات، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.
کمال الدین اسماعیل، (کتابت 725ق)، دیوان نسخة شمارة 1049، کتابخانه مجلس.
مجیرالدین بیلقانی،(احتمالاً سدة هشتم) مجموعة دیوان، شمارة 170ف- کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران.