بررسی ویژگی‌های گونۀ شرقی زبان فارسی در شیرین و خسرو امیرخسرو دهلوی در مقایسه با خسرو و شیرین نظامی گنجوی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.30465/cpl.2024.48390.3290

چکیده

سروده‌های امیرخسرو دهلوی سرشار از ویژگی‌های تمایزبخش زبانی است که برخی از آن‌ها را می‌توان با گونۀ شرقی زبان فارسی مرتبط شمرد. امیرخسرو دهلوی و نظامی برخاسته از دو دورۀ زمانی و دو ناحیۀ جغرافیایی متفاوت شرق و شمال غرب ایران هستند. پرسش اصلی این است که برجسته‌ترین ویژگی‌های زبانی نمودیافته در شیرین و خسرو امیرخسرو دهلوی کدام‌ است و تا چه حد می‌توان تفاوت‌های زبانی شیرین و خسرو و خسرو و شیرین را به تفاوت‌های شرق و غرب قلمرو زبان فارسی نسبت داد. یافته‌های پژوهش، نشانگر وجود ارتباط معناداری میان برخی از ویژگی‌های زبانی خاص این دو منظومه و ناحیۀ جغرافیایی سرایندگان آن‌ها است. به نظر نگارندگان، این تمایزها، اغلب به حوزه‌های آوایی و واژگانی زبان مرتبط‌اند و کمتر با نحو و جمله‌بندی ارتباط دارند. از میان ویژگی‌های آوایی و واژگانی، می‌توان به حذف صامت آغازین «ن»، کاربرد  نون ساکن پیش از فعل ربطی «است»، سکون یا حرکت یافتن برخی از حرف‌ها، و کاربرد خاص «ایستاد» در شعر امیرخسرو دهلوی اشاره کرد که در شعر نظامی دیده نمی‌شود. نیز باید از لغت‌های «ته» به معنای زیر، «فرویش»، «توی/ تو»، «خله»، «گواران»، «پیش‌افتاد»، «هر همه»، «خیرباد» و «پیچاک» یاد کرد که زبان امیرخسرو دهلوی را از زبان نظامی متمایز می‌کند.
 
                                                                                                         

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Analysis of Linguistic Features of Eastern Variety of Persian Language in Amir Khosrow Dehlavi’s Shirin and Khosrow in comparison with Nizami Ganjavi’s Khosrow and Shirin

نویسندگان [English]

  • Vahid Idgah Torghabehi 1
  • Homa Moradinasab 2
1 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Master Student of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Works of Amir Khosrow Dehlavi are full of distinctive linguistic features that some of them can be related to Eastern Variety of Persian Language. Amir Khosrow Dehlavi and Nizami came from two different periods of time and geographical environments; East and Northwest of Iran. This paper tries to answer these main questions that what are the most prominent linguistic features of Amir Khosrow Dehlavi’s Shirin and Khosrow and to what extent these linguistic differences between Shirin and Khosrow and Khosrow and Shirin can be attributed to the East and the West of Persian language territory. Research findings show a significant relationship between some specific linguistic features in the poems and geographical environments of their composers. For authors, these distinctions are often related to the phonetics and vocabulary and are less related to syntax and phrasing. For instance, the Elision of the initial consonant "Nun", the use of "Nun Sākin" before the relative verb "ast", sukoon or Harekat of some letters, and the specific use of "Istad" can be seen in Amir Khosrow's poetry and is absent in Nizami's poetry. We can also mention the words "Tah" which means "under", "Farvēš", "Tu/Tuy","Xale", "Govārān", "Piš oftād", "Har Hame", "Xeyrbād" and "Pičāk".
Keywords: Nizami Ganjavi, Amir Khosrow Dehlavi, Khosrow and Shirin, Shirin and Khosrow, Linguistic Varieties, Stylistics
Introduction:
Among the common methods for naming and classifying poetic styles, naming based on historical time and geographical environment is very common. By considering two main factors including the time and place of texts, their linguistic features can be compared with each other. In the present article, we have focused on the linguistic characteristics of Amir Khosrow Dehlavi and sought to find the most prominent linguistic differences between him and Nizami, which belongs to two different geographical areas.
Materials & Methods:                                                  
The current research is a textual analysis which uses both quantitative content analysis and computational methods. The descriptive-analytical method will be used for text-analysis. This means that in some parts where the introduction, terminology and background of the research are stated, the descriptive method is used. Furthermore, whenever evidence is brought from the text and the words of other researchers is quoted, the descriptive method is followed. In addition, there are some parts that deal with the analysis of available data and findings, in order to reviewing, comparing and concluding them. In these sections, analytical method will be used. For the purpose of information gathering, authoritative sources including books, magazines, and online published papers and articles are resorted.

Discussion & Result:
In the current research, studying the linguistic features of poems consists of two sections; phonetics and vocabulary. In doing so, some specific pronunciations will be studied in the works of Amir Kosrow Dehlavi and Nizami Ganjavi who lived in two different environments. Secondly, the lexical features will be sought. In this case, some particular vocabulary may be found that originated from the mentioned areas. The research findings show that there is a meaningful relation between the linguistic features of Amir Khosrow Dehlavi (at the phonological and lexical level) and his geographical environment.
Conclusion:
Examining the linguistic features of Shirin and Khosrow in comparison with Khosrow and Shirin, some linguistic differences were obtained that can be related to the geographical differences between the two varieties of Persian language; Eastern and Northwestern. Among the phonetic features of Shirin and Khosrow, we can mention the Elision of the initial consonant "Nun", the use of "Nun Sākin" before the relative verb "ast", sukoon or Harekat of some letters. Also, some words in the poetry of Amir Khosrow and Nizami have different meanings. For example, the different use and meaning of “kūb”, “āšām” and “nifeh/lifeh” is notable in Shirin and Khosrow and Khosrow and Shirin. Among the specific words of Nizami and the northwestern region, we can mention “Amudan” and “Yaqleq”, and among the distinctive words of Amir Khosrow Dehlavi and the eastern and northeastern regions, we can mention the words "Tah" which means "under", "Farvēš", "Tu/Tuy","Xale", "Govārān", "Piš oftād", "Har Hame", "Xeyrbād" and "Pičāk". Evidence shows that there may be linguistic similarities between the two regions of Azerbaijan in the northwest and the regions of Rey and Isfahan. Understanding the linguistic similarities and differences in each geographical area requires more extensive research on different varieties of the Persian language.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nizami Ganjavi
  • Amir Khosrow Dehlavi
  • Khosrow and Shirin
  • Shirin and Khosrow
  • Linguistic Varieties
  • Stylistics
  • اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1319)، لغت فرس، به تصحیح عباس اقبال، تهران: چاپخانۀ مجلس.
  • انارجانی، روحی (1333)، «رسالۀ روحی انارجانی با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی»، فرهنگ ایران زمین، ش 2.
  • انجو شیرازی، جمال‌الدین حسین (1351)، فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه مشهد.
  • انوری (1364)، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران: پیروز.
  • بخاری، عمعق (1339)، دیوان عمعق بخاری، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابفروشی فروغی.
  • بهار، محمّدتقی (1393)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: زوار.
  • بیلقانی، مجیرالدین (1358)، دیوان مجیرالدین بیلقانی، تصحیح و تعلیق محمّد آبادی، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
  • خاقانی، بدیل بن علی (1382)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران:زوار.
  • خانلری، پرویز (1391)، تاریخ زبان فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو.
  • دهخدا، علی‌اکبر و همکاران (1377)، لغت‌نامۀ دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
  • دهلوی، امیرخسرو (1380)، مجنون و لیلی، به تصحیح محسن باغبانی، قم: ظفر.
  • دهلوی، امیرخسرو (1361)، دیوان امیرخسرو دهلوی، به تصحیح سعید نفیسی، تهران:جاویدان.
  • دهلوی، امیرخسرو (1362)، خمسۀ امیرخسرو دهلوی، با مقدمه و تصحیح امیراحمد اشرفی، تهران: شقایق.
  • دهلوی، حسن (1352)، دیوان حسن سجزی دهلوی، به تصحیح مسعودعلی محوی، حیدرآباد هند: مکتبه ابراهیمه میشن پریس.
  • ریحانی‌نیا، پیمان، نورایی، الیاس، سالمیان، غلامرضا (1401)، «تحلیل نمود نحویِ روایت در خسرو و شیرینِ نظامی، مجنون و لیلیِ دهلوی و نل و دمنِ فیضی براساس نظریة تودوروف»، کهن‌نامة ادب پارسی، بهار و تابستان، ش 1.
  • رواقی، علی، قرآن قدس (1364)، مؤسّسۀ شهید محمّد رواقی.
  • رواقی، علی (1382الف)، «گویش‌ها و متون فارسی (1)»، نامه انجمن، تابستان، ش 10.
  • رواقی، علی (1382ب)، «گویش‌ها و متون فارسی (2)»، نامه انجمن، پاییز، ش 11.
  • رواقی، علی (1384 و 1385)، «گونه زبان فارسی فرارودی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، بهمن و اسفند 1384 و فروردین 1385، ش 100 و 101 و 102.
  • رواقی، علی (1386)، «گونه‌شناسی(سبک‌شناسی) نوشته‌های ادب فارسی»، گزارش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، بهار و تابستان ، ش 5.
  • رواقی، علی (1390)، «گونه‌شناسی تاریخی و جغرافیایی زبان فارسی»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، تابستان، ش 98.
  • رواقی، علی (1394)، «گونه‌شناسی متن‌های فارسی گونۀ فارسی فرارودی (ماوراءالنهری) با نگاهی به کتاب ارشاد»، ضمیمه آینه میراث، بهار، ش39.
  • رواقی، علی (1395)، «گونه‌شناسی متن‌های فارسی گونۀ فارسی هروی با نگاهی به کلمات شیخ‌الاسلام در کتابدر هرگز و همیشه انسان»، ضمیمه گزارش میراث، تابستان، ش 4.
  • رونی، ابوالفرج (1347)، دیوان ابوالفرج رونی، به اهتمام محمود مهدوی دامغانی، مشهد: کتاب‌فروشی باستان.
  • ریاحی، محمدامین (1381)، «ملاحظاتی درباره زبان کهن آذربایجان»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، مهر و آبان ، ش 181 و 182.
  • سعدی (1320)، کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: چاپخانۀ بروخیم.
  • سلمان، مسعود سعد (1339)، دیوان مسعود سعد سلمان، به تصحیح رشید یاسمی، تهران: پیروز.
  • سلمان، مسعود سعد (1390)، دیوان مسعود سعد سلمان، به تصحیح محمد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • سنائی غزنوی، ابوالمجد (1362)،دیوان سنائی غزنوی، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: انتشارات سنایی.
  • سنائی غزنوی، ابوالمجد (1329)، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، به تصحیح مدرس رضوی، تهران: سپهر.
  • شروانی، جمال خلیل (1375)، نزهه المجالس، به تصحیح و تحقیق دکتر محمدامین ریاحی، تهران: علمی.
  • عبدالرزاق اصفهانی (1320)، دیوان کامل جمال‌الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی، به تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
  • عطار نیشابوری،فریدالدین محمد (1341)، دیوان غزلیات و قصاید عطار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، تهران: انجمن آثار ملّی. ­­­
  • عیدگاه، وحید (1401)، تلفظ در شعر کهن فارسی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
  • غزنوی، سیدحسن (1362)، دیوان سیدحسن غزنوی، به تصحیح و مقدمۀ محمدتقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
  • فیروزبخش، پژمان (1401)، فهلویات، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
  • کسروی، احمد (1385)، آذری یا زبان باستان آذربایجان، تهران: هزار کرمان.
  • معین، محمد (1381)، فرهنگ فارسی، تهران: آدنا: کتاب راه نو.
  • مولوی، جلال‌الدین (1357)، کلیات مثنوی معنوی، به تصحیح حسین پژمان بختیاری، تهران: طلوع.
  • مولوی، جلال‌الدین محمد (1376)، کلیات شمس تبریزی، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
  • نظامی گنجه‌ای (1376الف)، لیلی و مجنون،به تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
  • نظامی گنجه‌ای (1376ب)، مخزن‌الاسرار، به تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
  • نظامی گنجه‌ای (1378الف)، خسرو و شیرین، به تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
  • نظامی گنجوی (1378ب)، شرف‌نامه، به تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
  • نظامی گنجه‌ای (1378ج)، گنجینۀ نظامی، به تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
  • نصرالله منشی (1371)،ترجمۀ کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: امیرکبیر.
  • نوشاهی، عارف و زهره مشاوری (1394)، «فارسی در پاکستان»، گزارش میراث، آذر و اسفند، ش 72 و 73.
  • نیساری، سلیم، «نوآوری‌های امیرخسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی (برگرفته از مثنوی نه‌سپهر)» (1393)، نشریۀ شبه قاره (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان)، بهار و تابستان، ش 2.