تحلیل انتقادی گفتمان صوفیانه در گلستان سعدی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه الزهرا (س)

2 کارشناس ‌ارشد زبان و ادبیات، فارسی دانشگاه الزهرا (س)

چکیده

در این پژوهش تلاش شده است، با به‌کارگیری برخی از ابزارهای رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان، شخصیت‌هایِ مطرح جامعة صوفیانة قرن هفتم در گلستان سعدی بازنموده شود. این امر جز با در نظر داشتن زمینه‏های اجتماعی ـ تاریخی روزگارِ خلق اثر میسّر نمی‏شود. از این‌ رو، به‌اجمال رویکردهای جامعه‏شناختی و تاریخی نیز به یاری این پژوهش آمد تا، با در نظر داشتن ابعاد زبان‏شناختی، جامعه‏شناختی، و تاریخی، تفسیری علمی از متن مورد نظر ارائه و چگونگی دیدگاه سعدی به این جامعه مشخص شود. هم‌چنین، با آشکار کردن زوایای پنهان متن و با ارجاع به جامعة آن روزگار، ایدئولوژی‏های جاگرفته در بطن آن و سازوکار طبیعی‏شدگی آن‏‏ها روشن شود.
بدین منظور، از نظریه‏های مایکل هلیدی برای تحلیل متن و از نظریه‏های نورمن فرکلاف برای تبیین ابعاد اجتماعی و چگونگی پیوند آن با متن استفاده شد. از میان ابزارهای پیشنهادی برای تحلیل متن، فرانقش اندیشگانی، با تمرکز بر فرایندها و نام‏گذاری‏ها، انتخاب شد. هم‌چنین، با تکیه بر آرای فرکلاف، متن مورد نظر در سه سطح توصیف، تفسیر، و تبیین‌ بررسی و، از این ره‌گذر، پیوند میان متن و جامعه بازنمایی شد.
با تبیین نقش و جای‌گاه مشارکان این گفتمان، سرانجام، بدین نتیجه دست یافتیم که به‌ترتیب «شیوخ و پیران»‌، «صاحب‌دل»‌، «پارسا»، و «صالح» از درجات ارزشی بسیار والایی برخوردارند و «عابد» و «زاهد» منفی‌ترین و ضعیف‌ترین انواع شخصیت‌ها در گفتمان معنوی گلستان‌اند. «درویش»، که بیش‌ترین فرایند بدو اختصاص دارد، فردی است با انواع قابلیت‌ها و لزوماً فردی منفی یا مثبت نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Discourse Analysis of Sufism in Sa’di’s Gulistan

نویسندگان [English]

  • Nasrin Faghih Malek Marzban 1
  • Marjan Ferdowsi 2
چکیده [English]

In this research we try to study and analyze the mystical capacities of Sa’di’s Gulistan of 7th Century AH and search the hidden aspects and lower layers of the text, applying some tools of critical discourse analysis approach. Thus sociological and historical approaches are applied in order to come to a scientific interpretation of the text. Linguistic, social and historical aspects are of so much importance to us when we refer to Sa'di's time and society, to reveal hidden ideologies of the text. To this end, Michael Halliday’s theories are used for analyzing the text and Norman Fairclough’s for explaining the social aspects in Gulistan. Among suggested tools, ideational meta-function is applied concentrating on naming and processes. Also according to Fairclough, the text is studied in three levels of description, interpretation and explanation and so the joint between the text and society will be represented.
Results show one main discourse named spiritual discourse. Expressing the role and function of participants in the above-mentioned discourse we finally found out that except God as the one participant in spiritual discourse, one can consider a special position for preceptor (Pyr) and mystic (Sahib-del) and recognize them as the most positive poles of Sufis discourse of Gulistan. Darvish is an individual with all kinds of abilities, not necessarily negative or positive.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufis Discourse
  • Gulistan of Sa’di
  • Naming and Processes
  • Halliday
  • Fairclough
ابن بطوطه، محمد بن ‏‏عبدالله (1361). تحفةال‍ن‍ظار فی‏ غ‍رائ‍ب‌الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب‌الاس‍ف‍ار (سفرنامة ابن بطوطه)، ترجمة محمدعلی موحد، ج 1، تهران: علمی و فرهنگی.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (1356). زبدة النصره و نخبة العصره (تاریخ سلسلة سلجوقی)، ترجمة محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بیانی (اسلامی ندوشن)، شیرین (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول، ج 2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تولان، مایکل (1386). روایت‏‏شناسی: درآمدی زبان‏‏شناختی ـ انتقادی، ترجمة سیده فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، تهران: سمت.
جامی، مولانا عبدالرحمن ‏بن ‏احمد (1366). نفحات‏‏الانس من حضرات‏‏القدس، با تصحیح و مقدمة مهدی توحیدپور، تهران: سعدی.
جنید شیرازی، معین‏الدین ابوالقاسم (1328). شدّ الإزار فی حطّ الاوزار عن زوار المزار، با تصحیح و تحشیة محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: بی‏‏جا.
حاکمی، اسماعیل (1377). «جلوه‏های عرفان در آثار منظوم سعدی»، در: ذکر جمیل سعدی، ج 1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دبیرمقدم، محمد (1386). «تکوین زبان‏شناسی نظری در جهان و بازنمود آن در ایران»، بخارا، ش 63.
دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن علاء‏الدوله (1382). تذکرةالشعراء، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
زرین‏کوب، عبدالحسین (1369). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
زرین‏کوب، عبدالحسین (1378). پله‏پله تا ملاقات خدا، تهران: علمی.
سعدی، شیخ مصلح‏الدین (1381). گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سلطانی، سیدعلی‏‏اصغر (1384). قدرت، گفتمان، و زبان، تهران: نشر نی.
شهبازی، ایرج (1378). «تجزیه و تحلیل گفتمانی و متنی غزلیات عاشقانة سعدی»، پایان‏نامة کارشناسی ارشد رشتة آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‏زبانان، شیراز: دانشگاه شیراز.
صاحبی، سیامک، محمدهادی فلاحی، و نسترن توکلی (1389). «بررسی و نقد روایی گلستان بر اساس نظریة تحلیل انتقادی گفتمان»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش 16.
صفا، ذبیح‏الله (1372). تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران: فردوس.
غنی، قاسم (1388). تاریخ تصوف در اسلام و تطورات و تحولات مختلفة آن از صدر اسلام تا عصر حافظ، تهران: زوّار.
فرکلاف، نورمن (1387). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمة فاطمه شایسته‏‏پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‏‏ها.
فیرحی، داود (1378). قدرت، دانش، و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی.
کسایی، نورالله (1378). «تحصیلات سعدی در بغداد و نظامیة بغداد»، در: دفتر دوم سعدی‏شناسی، به کوشش کوروش کمالی سروستانی، شیراز: بنیاد فارس‏‏شناسی.
لسان، حسین (1377). «پژوهشی در روایات و مضامین سعدی»، در: ذکر جمیل سعدی، ج 3، تهران: سازمان چاپ و انتشارت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
محقق، مهدی (1339). «قلمرو سعدی»، راهنمای کتاب، س 3، ش 2.
محمد بن‏ منور، ابی‏‏سعید میهنی (1381). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
موحد، ضیاء (1374). سعدی، تهران: طرح نو.
مهاجر، مهران و محمد نبوی (1376). به سوی زبا‏ن‏شناسی شعر رهیافتی نقش‏گرا، تهران: نشر مرکز.
ون‏‏دایک‏، تئون، ای. (1387). مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان‏‏کاوی انتقادی، ترجمة گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‏‏ها.
یارمحمدی، لطف‌الله (1383). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
 
Fairclough, Norman (1995). Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language, London: Longman.
Fairclough, Norman (1992). Discourse and Social Change, London: Polity Press in Association with Blackwell Publishing Ltd.
Fairclough, Norman (2001). Language and Power, England: Longman.
Halliday, Michael Alexandre Kikwood (1985). An Introduction to Functional Grammar, London: Edward Arnold.
Halliday, Michael Alexandre Kikwood and Christian Matthiessen (2004). An Introduction to Functional Grammar, 3rd Ed, London: Arnold.
Thompson, Geoff (2004). Introducing Functional Grammar, London: Arnold.
Wodak, Ruth (2001). ‘What CDA Is About-A Summary of its History, Important Concepts and its Developments’, R. Wodak & M. Meyer (eds.), Methods of Critical Discourse Analysis, London: Sage.