تأثیر و تأثرات متون عرفانی پارسی در مواجهه با ادب عُذری عرب

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

مقالۀ حاضر به نحوۀ حضور سروده­های شاعران ادب عُذری در برجسته­ترین متون عرفانی ایرانی تا پایان قرن هفتم هجری می­پردازد. جدول­های پایانیِ مقاله دربردارندۀ سروده­هایی از شاعران عذری است که نگارندگان آنها را در متون عرفانی یافته و در بیشینۀ موارد برای نخستین­بار نام سرایندگان آن­ها را تعیین کرده، و گاهی نیز به تصحیح آنها پرداخته­اند. نگارندگان برآنند که ایرانیان در حفظ، حیات و حرکت ادب عذری، سهمی بیش از خود اعراب داشته­اند: اشعار پراکندۀ شعرای عذری در الأغانیِ ابوالفرج اصفهانی گردآوری و حفظ شد؛ موضوعات آن در الزُّهرۀ ابن­داوودِ اصفهانی، تئوریزه شد؛ اشعار آن به دست ابونصر­سَرّاج طوسی و مُستَملی بُخاری به متون مدرسی صوفیه راه یافت؛ در صافی ذهن و ضمیر عرفای خراسان همچون ابوسعید و شبلی (که اصالتی خراسانی داشت) به لطیف­ترین معانی عارفانه «تأویل» شد؛ روایات پراکندۀ آن به دست نظامی نظم یافت؛ به دست عرفایی همچون احمد غزّالی، عطار و مولانا «تمثیل»­های فراوانی از آن ساخته و شخصیتهای آن به «نماد» تبدیل شد؛ و در نهایت، مضامینِ آن در غزلِ شعرایی بزرگ همچون سعدی به زیباترین­ شکل کمال­یافت. باری، لیلی در نهایت در ذهن عرفای ایران چنان جایگاهی یافت که نماد خداوند شد.
مقالۀ حاضر به نحوۀ حضور سروده­های شاعران ادب عُذری در برجسته­ترین متون عرفانی ایرانی تا پایان قرن هفتم هجری می­پردازد. جدول­های پایانیِ مقاله دربردارندۀ سروده­هایی از شاعران عذری است که نگارندگان آنها را در متون عرفانی یافته و در بیشینۀ موارد برای نخستین­بار نام سرایندگان آن­ها را تعیین کرده، و گاهی نیز به تصحیح آنها پرداخته­اند. نگارندگان برآنند که ایرانیان در حفظ، حیات و حرکت ادب عذری، سهمی بیش از خود اعراب داشته­اند: اشعار پراکندۀ شعرای عذری در الأغانیِ ابوالفرج اصفهانی گردآوری و حفظ شد؛ موضوعات آن در الزُّهرۀ ابن­داوودِ اصفهانی، تئوریزه شد؛ اشعار آن به دست ابونصر­سَرّاج طوسی و مُستَملی بُخاری به متون مدرسی صوفیه راه یافت؛ در صافی ذهن و ضمیر عرفای خراسان همچون ابوسعید و شبلی (که اصالتی خراسانی داشت) به لطیف­ترین معانی عارفانه «تأویل» شد؛ روایات پراکندۀ آن به دست نظامی نظم یافت؛ به دست عرفایی همچون احمد غزّالی، عطار و مولانا «تمثیل»­های فراوانی از آن ساخته و شخصیتهای آن به «نماد» تبدیل شد؛ و در نهایت، مضامینِ آن در غزلِ شعرایی بزرگ همچون سعدی به زیباترین­ شکل کمال­یافت. باری، لیلی در نهایت در ذهن عرفای ایران چنان جایگاهی یافت که نماد خداوند شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • Mohammad Amir Jalali 1
  • . . 2
1 assistant professor of department of persian language and literature of Allameh Tabataba'i university
2 .
چکیده [English]

.

 
ابن­داوود ظاهری اصفهانی، محمدبن سلیمان (1351). النِّصفُ الأوّل مِن کِتاب الزّهره، لویس نیکُل البوهیمی، بیروت: الآباء الیسوعیین.
ابن سَرّاج، جعفر بن احمد (1378). مَصارِعُ العُشّاق، المجلّد الأوّل، بیروت: دار بیروت[و]دار صادر.
ابن­عربی، محیی­الدیّن (1381ه.ق). تَرجُمان­الأشواق. بیروت: دار صادر و دار بیروت.
ابن­عربی، محیی­الدیّن (1384). فتوحات مکّیه، به ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
ابن­فارض، ابوحفص عمربن أبی­الحسن (1382ه.ق). دیوان ابن­الفارض، بیروت: دار صادر و دار بیروت.
ابن­فارض، ابوحفص عمربن أبی­الحسن (1376)، تائیۀ عبدالرحمن جامی [؟] ترجمۀ تائیۀ ابن­فارض به انضمام شرح محمود قیصری بر تائیۀ ابن­فارض، مقدمه، تصحیح و تحقیق صادق خورشا، تهران: نقطه، دفتر نشر میراث مکتوب؛
ابوالفرج اصفهانی، علی­بن الحسین (بی­تا). کتاب الأغانی، الجزء الثانی، بی­جا: دارالکتب.
ابوالفرج اصفهانی، علی­بن الحسین (1368). برگزیدۀ الأغانی، ترجمه، تلخیص و شرح از محمدحسین مشایخ فریدنی، ج1، تهران:  علمی وفرهنگی.
ابوالفرج اصفهانی، علی­بن الحسین (1374). برگزیدۀ الأغانی، ترجمه، تلخیص و شرح از محمدحسین مشایخ فریدنی، ج2، تهران: علمی و  فرهنگی.
ابوروح، لطف­الله­بن ابی­سعد (1384). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
ابونصر سرّاج، علی­بن علی (1421). اللُمع فی تاریخ التصوّف الاسلامی، ضبطه و شرحه کامل مصطفی الهنداوی، بیروت: دار الکتاب العلمیه.
احمد غزّالی (1376). مجموعۀ آثار فارسی احمد غزّالی، به اهتمام احمد مجاهد، چ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
احمد غزّالی (1376ب). مجالس (تقریرات احمد غزّالی)، متن عربی با ترجمۀ فارسی به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
افلاکی، احمدبن اخی ناطور (1385). مناقب العارفین، به تصحیح تحسین یازیجی، 2 ج، چ 4، تهران: دنیای کتاب.
انطاکی، داودبن عمر (1994). تزیین الأسواق فی اخبار العشّاق، ط 3، بیروت: مکتبۀ­الهلال.
بلوحی، محّمد (2000 م). الشّعر العُذری فی ضوء النّقد العربی الحدیث، مِن منشورات دارالکتاب العرب علی شبکة الانترنت،   www.awu-dam.com  .
بهاءولد، بهاءالدین محمدبن حسین خطیبی بلخی (1382). معارف [،] مجموعه مواعظ و سخنان سلطان­العلما بهاءالدین محمدبن حسین خطیبی مشهور به بهاءولد، به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، 2ج، چ سوم، تهران: طهوری.
جلالی، محمد امیر (1386). سنجش غزل­های فارسی و عربی سعدی با اشعار منسوب به قیس­بن مُلَوَّح برپایۀ حبّ عُذری، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر سعید حمیدیان، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران: شهریور 1386.
جلالی، محمد امیر (1393). عرفان، هرمنوتیک، عشق عذری؛ تحلیل تآویل، نمادها، و مضامین شعرعذری در متون عرفانی، از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری، رسالۀ دکتری در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، به راهنمایی دکتر داوود اسپرهم، دانشگاه علامه طباطبایی، شهریور 1393.
جلالی، محمد امیر (1394). «نقش هنر و عرفان ایرانی در حفظ، تکوین، و تکامل بخشی از ادبیات عرب»، فرزانۀ ایران­مدارِ ما، مجموعۀ نوشتار به مناسبت نودمین سال تولّد ایرج افشار، به کوشش احسان­الله شکراللهی و غلامرضا امیرخانی، تهران: خانۀ کتاب با همکاری سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، ص379-392.
جَمیلُ بُثَینه، جَمیل بن مَعمَر عُذری (1416). دیوان جمیل بثینه، شرحه اشرف احمد عَدرَه، بیروت: عالم الکتب.
الجنّان، مأمون بن محیی الدین (1415). مجنون لیلی[،] بین الواقع و الاُسطورة، بیروت: دارالکتب العلمیه.
الجواری، احمد عبدالستّار (2006). الحبّ العُذری [،] نشأته وتطوره، بیروت: الموسسة العربیّة للدراسات و  النشر.
حلاج، حسین­بن منصور (1379). مجموعه آثار حلاج، تحقیق، ترجمه و شرح قاسم میرآخوری، تهران: نشر یادآوران.
حمیدیان، سعید (1383). سعدی در غزل، تهران: قطره.
حمیدیان، سعید (1373). آرمانشهر زیبایی [،]گفتارهایی در شیوه بیان نظامی، تهران: قطره.
روزبهان بقلی شیرازی (1383). عبهر العاشقین، به تصحیح و مقدمۀ هنری کربین و محمد معین، چ  چهارم، تهران: منوچهری.
روزبهان بقلی شیرازی (1385). شرح شطحیّات، به تصحیح و مقدمۀ هنری کوربن، تهران: طهوری و انجمن ایران­شناسی فرانسه.
ستّاری، جلال (1379)، پیوند عشق میان شرق و غرب. اصفهان: نشر فردا، دوم؛
ستّاری، جلال (1386)، سیمای زن در فرهنگ ایران. تهران: مرکز، چهارم؛
ستّاری، جلال (1385 الف)، حالات عشق مجنون. چ دوم، تهران:توس؛
ستّاری، جلال (1385 ب)، عشق صوفیانه. تهران: نشر مرکز، چهارم؛
سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1382). حدیقۀ الحقیقۀ و شریعۀ الطّریقۀ (فخری­نامه)، به تصحیح و مقدمۀ مریم حسینی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1385). دیوان سنائی غزنوی، به سعی و اهتمام محمدتقی مدرّس رضوی، چ ششم، تهران: انتشارات سنائی.
سعدی شیرازی، مصلح الدین بن عبدالله (1383). کلیات سعدی [،] بر اساس تصحیح و طبع محمد علی فروغی. به کوشش بهاءالدّین خرّمشاهی. تهران: دوستان، چهارم.
سهلگی، محمّدبن علی (1384). دفتر روشنایی [،] از میراث عرفانیِ بایزید بسطامی، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
السّیرجانی، ابوالحسن علی­بن الحسن (1390). البیاض و السّواد من خصائص حِکَم العباد فی نعت المرید و المراد، تصحیح و تحقیق محسن پورمختار، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، واحد تحقیقاتی تاریخ فرهنگ عقلی جهان اسلام (دانشگاه آزاد برلین).
شبلی، ابوبکر جعفربن یونس (دُلَف­بن جَحدَر) (1386). دیوان أبی­بکر الشّبلی، جمعه و حقّقه و علّقه کامل مصطفی الشّیبی، بغداد.
شُکری فِیصَل (بی­تا). تطوّر الغزل بین الجاهلیّة و الإسلام[،] مِن إمریء القیس إلی ابن اَبی َربیعه، الطبعة الرابعة، بیروت: دارالعلم،.
شمس تبریزی، شمس­الدین محمد (1377). مقالات شمس تبریزی، به تصحیح و تعلیق محمدعلی موحّد، چ دوم، تهران: خوارزمی.
شوقی ضیف (بی­تا). تاریخ الأدب العربی [،] العصر الاسلامی، مجلد الثّانی، الطبعة السادسة، القاهره: دارالمعارف.
شوقی ضیف (1381). تاریخ ادبی عرب (العصر الجاهلی)، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
شوقی ضیف (1999). الحبّ العذری عند العرب، قاهره: الدّار المصریۀ اللّبنانیّۀ.
الشَّیبی،کامل مصطفی (1418). الحّب العُذری [،] و مقدّماته الفکریة و الدّینیة حتّی أواخر العصر الأموی، بیروت: دارالمناهل.
طه حسین (1981). مِن تاریخ الأدب العربی [،] العصر الجاهلی و العصر الأموی، المجلّد الأول، الطبعة الرابعة، بیروت.
عراقی همدانی، فخرالدّین (1372). مجموعه آثار فخرالدّین عراقی، به تصحیح و توضیح نسرین محتشم (خزاعی)، تهران: زوّار.
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1345). دیوان عطّار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1368). الهی­نامه، به تصحیح فؤاد روحانی، چ دوم، تهران: کتابفروشی زوّار.
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1375). مختارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. چ دوم، تهران: سخن.
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1383 الف). تذکرۀ­الأولیاء، بررسی، تصحیح، توضیحات و فهارس محمد استعلامی، چ چهاردهم، تهران: زوّار.
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1383 ب). منطق الطّیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1386 الف). اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. چ دوم، تهران: سخن.
عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری (1386 ب). مصیبت­نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. چ دوم، تهران: سخن.
عین­القضاة همدانی، عبدالله­بن­محمد (1386). تمهیدات، به تصحیح و تحشیۀ عفیف عسیران. چ هفتم، تهران: منوچهری.
عین­القضاة همدانی، عبدالله­بن­محمد (1377). نامه­های عین­القضاّت همدانی، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. 3 ج، تهران: چ اولِ اساطیر.
غُنَیمی هلال، محّمد (بی­تا)، لیلی و المجنون فی الأدبین العربی و الفارسی [،] دراسات نقد و مقارنة فی الحبّ العذری و الحبّ الصوفی، قاهره: مکتبة الأنجلو المصریه؛
غُنَیمی هلال، محّمد (1393). «لیلی و مجنون در ادبیات عربی و فارسی؛ پژوهشی نقدی و تطبیقی در عشق عذری و عشق صوفیانه»، ترجمۀ هادی نظری منظم و ریحانه منصوری، تهران: نشر نی.
فروزانفر، بدیع الزّمان (1386). احادیث و قصص مثنوی (تلفیقی از دو کتاب احادیث مثنوی و مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی) ترجمۀ کامل و تنظیم مجدّد حسین داودی، چ دوم، تهران: امیر کبیر.
فروزانفر، بدیع الزّمان (1353). شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدّین محمّد عطّار نیشابوری، چ دوم، تهران: انتشارات کتابفروشی دهخدا.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم­بن هوازن (1391). ترجمۀ رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن­بن احمد عثمانی. مقدمه تصحیح و تعلیقات مهدی محبتی، تهران: هرمس.
قیس­بن ذریح (1429). دیوان قیس­بن ذریح (قیسُ لُبنَی)، اعتنی به و شرحه عبدالرحمن المصطاوی، بیروت: دارالمعرفه.
کُثَیِّرُ عَزَّۀ (1424). دیوان کُثَیِّّرُ عَزَّۀ، قدّم له و شرحه مجید طرّاد، بیروت: دارالکتاب العربی.
کراچکوفسکی، ا.ا (1379).  لیلی و مجنون [،] پژوهشی در ریشه­های تاریخی و اجتماعی داستان، ترجمۀ کامل احمد نژاد، تهران: زوار.
کلاباذی، ابوبکر محمد (1371). متن و ترجمۀ کتاب تَعَرُّف، به کوشش محمد جواد شریعت، تهران: اساطیر.
مؤیّد شیرازی، جعفر (1376). سیمای سعدی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
مجنونُ لَیلَی، قَیس­بن مُلَوَّح عامِری (1423). دیوان مجنونُ لیلی، شرح یوسف فرحات، بیروت: دارالکتاب العربی.
محمّدبن منوّر میهنی (1381). اسرارالتّوحید فی مقامات شیخ ابی­سعید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، 2ج، چ پنجم، تهران: آگه.
مستملی بُخاری، ابوابراهیم اسماعیل­بن محمد (1363). شرح التَعَرُّف لمذهب التصوّف، به تصحیح محمد روشن، 5 ج، تهران: اساطیر.
مسعودی، علی بن حسین (1382). مُروجُ الذَّهَب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. 2ج. تهران:علمی و فرهنگی، هفتم.
مشتاق اصفهانی (1363). میر سیّد علی، دیوان مشتاق اصفهانی، به اهتمام حسین مکّی، چ دوم، تهران: علمی.
موسوعۀ الشعر العربی (بی­تا). (CD)، شرکۀ العَریس للکمبیوتر، صنع فی المملکۀ العربیّۀ السّعودیّۀ.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1363). مجالس سبعه، به تصحیح فریدون نافذ، تهران: جامی.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1371). مکتوبات، به تصحیح توفیق سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1379). مثنوی معنوی، بر اساس نسخۀ نیکلسون، تهران: راستین.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1385). فیه مافیه، به تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چ یازدهم، تهران: امیر کبیر.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی (1388). غزلیّات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر، محمد رضا شفیعی کدکنی، 2 ج در یک مجلد، تهران، سخن.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (بی­تا). کشف الأسرار و عدّة الأبرار، به سعی علی اصغر حکمت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نجم رازی، نجم­الدین ابوبکر عبدالله­بن محمد رازی (1380). مرصادالعباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، چ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
نجم رازی، نجم­الدین ابوبکر عبدالله­بن محمد رازی (1381). مرموزات اسدی در مزمورات داودی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
نجم، خریستو (1402). جَمیلُ بُثَینه و الحُبّ العذری، بیروت: دارالرائد العربی.
نظامی، الیاس بن یوسف (1387). لیلی و مجنون، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چ هشتم، تهران: قطره.
واده، ژان کلود (1372). حدیث عشق در شرق [،] از سدۀ اول تا سدۀ پنجم هجری، ترجمۀ جواد حدیدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
والبی، ابوبکر (1410). دیوان قیس بن المُلَوَّح [،] مجنونُ لیلی [،] روایة أبی بکر الوالبی، دراسة و تعلیق  یُسری عبدالغنی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
هجویری، علی بن عثمان (1383). کشف المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش.
هزار حکایت صوفیان (1389). براساس دست­نویس کهن 673 ه.ق، از مؤلفی ناشناخته، به تصحیح حامد خاتمی­پور، 2ج، تهران: سخن.