بررسی سنت‌های قصه‌خوانی- نقالی و ساختار روایی «دایره‌ای» در حماسه‌های شفاهی‌بنیاد(بر مبنای مطالعة تطبیقی و موردی سنتهای نمایشی و ادبی)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در ادب شفاهی ایران، از راویان روایات حماسی، در سده‌های هشتم به بعد، با نام قصه‌خوان و دفترخوان و در سه سدة اخیر با نام نقال یاد شده است. منبع منظومه‌های حماسی پس از سدة نهم نیز بیشتر روایات این قصه‌خوانان و طومارهای آنها بوده است. در این جستار، نسبت بین جنبة نمایشی معرکه‌گیری قصه‌خوانان و ساختار روایی  این حماسه‌ها (بر مبنای مطالعة موردی) بررسی و این نتیجه حاصل شده که در این آثار، نوعی «ساختار دایره‌ای» یا «موازی» وجود داشته که ماحصل کیفیت نمایشی روایت بوده است. بدین‌شکل که شاعر با استفاده از کلیشه‌هایی خاص که در نقل شفاهی و این حماسه‌ها مشترک است، داستان‌ها را با مفاصلی به هم وصل می‌کند. هدف شاعر این بوده که مخاطب چند داستان را در ضمن هم دنبال کند؛ همچنان که در سنت نمایشی نیز نقال با توقف نقلی و شروع نقلی دیگر و پیوند خلاقانه بین داستان‌ها و ایجاد تعلیق، بیننده را جذب نمایشش می‌کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

..

نویسنده [English]

  • . .
چکیده [English]

.

اسکندر بیک ترکمان (1350)، تاریخ عالم آرای عباسی، ج1، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر،
اصفهانی، جمال (مورخ 1319 ه.ق) دیوان جمال اصفهانی (کشف القنبل)، کتابخانة مجلس شورای اسلامی، نسخة شمارة 13415.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369): فردوسی­نامه، 3 جلد، چاپ سوم: تهران، علمی.
بداؤنی، عبدالقادر بن ملوک شاه (1868) منتخب‌التواریخ، به تصحیح احمدعلی، باهتمام کبیرالدین احمد، کلکته.
بیغمی، محمد بن احمد (١٣٨١) داراب نامه، دو جلد، ذبیح­الله صفا. چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
حمزه­نامه (1362) تصحیح جعفر شعار. چاپ دوم. تهران: کتاب فرزان.
خ‍وس‍ف‍ی، اب‍ن‌ح‍س‍ام‌ (1396-7). ‌خاوران‌ن‍ام‍ه‌،. تصحیح و تحقیق از: فرزاد قائمی، مشهد‌: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
شاهنامة اسدی (نسخـﮥ خطی. کتابت: سده 13). کاتب: ناشناس. شماره نسخه:1770. کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
صاحبقران‌نامه، نسخة کتابخانة ملی فرانسه، ش. 279 ، مورّخ 1076- 1073
صفا، ذبیح الله (1368)، "اشاره‌ای کوتاه به داستانگزاری و داستانگزاران تا دوران صفوی"، ایران‌شناسی، شمارة 3، پائیز، صص 463 تا 471.
_______   (1385): تاریخ ادبیات در ایران، جلد 5، ﭼﺎپ دوم، ﺗﻬﺮان، ﻓﺮدوﺳﻲ.
_______  (1379): حماسه سرایی در ایران، چاپ ششم، تهران، امیرکبیر.
طرسوسی، ابوطاهر محمد بن حسن (1356) داراب نامه؛ به کوشش ذبیح الله صفا، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
طومار سام‌نامه، تصحیح سیدحسن حسینی، تهران: نمایش.
طومار نقّالی شاهنامه. (1391). مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: سجّاد آیدنلو. تهران: به نگار.
راوندی، مرتضی، (1382) تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نگاه.
ربیع (۱۳۸9). علی نامه (منظومه ای کهن). تصحیح: رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.
رستم‌نامه ، شمارۀ 129642، کتابخانۀ مجلس، بی‌تا، کاتب نامشخص.
رستم‌نامه، (1317)، چاپ سنگی، شمارۀ 253338، کتابخانۀ ملّی
زرّین‌قبانامه :منظومه‌ای پهلوانی و پیرو شاهنامه از عصر صفویه (١٣٩3)، تصحیح سجّاد، آیدنلو، تهران: سخن.
زریری، مرشد عباس (1369)، داستان رستم و سهراب (روایت نقّالان)، ویرایش دکتر جلیل دوستخواه. تهران: توس.
کامرانی‌فر، احمد و نرجس معمار (1390)، «نقش و عملکرد قهوه خانه های تهران در دوره قاجار»، تاریخ اسلام و ایران، دوره جدید، پاییز شماره 11، پیاپی 95، صص 99-118.
فخرالزمانی قزوینی، ملا‌عبدالنبی (1340) تذکره میخانه، به اهتمام احمد گلچین معانی ، تهران
فردوسی، ابوالقاسم (1385): شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، 4 مجلد (9ج)، چاپ هشتم، تهران، نشر قطره.
فلسفی، نصرالله (1332)«تاریخ قهوه و قهوه‌خانه در ایران»، سخن، سال 5، شمارة 33، صص 258-268.
قائمی، فرزاد. (1392). «تحلیل سیر تاریخی سراینده- راویان و نقش سنت روایت شفاهی در روند نظم روایات پهلوانی در ایران». پژوهش زبان و  ادبیات فارسی، شمارة 31: زمستان. پصص 25-57.
__  ، __  (1391). «معرفی انتقادی، متن­شناسی و نقد متنی حماسة ناشناخته شاهنامه اسدی». جستارهای ادبی. سال 45. شمارة سوم: پاییز. پیاپی 178. صص 105-131.
ق‍زوی‍ن‍ی رازی‌، ع‍ب‍دال‍ج‍ل‍ی‍ل‌ب‍ن‌ اب‍ی‌ال‍ح‍س‍ی‍ن‌ (1331). بعض مثالب‌النواصب فی نقض بعض فضائح‌الروافض (الن‍ق‍ض‌). ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ م‍ی‍رج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ م‍ح‍دث. ‌تهران: س‍ل‍س‍ل‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ان‍ج‍م‍ن‌ آث‍ار م‍ل‍ی‌.
کاشفی، حسین بن علی. فتوّت‌نامه سلطانی. به کوشش محمد جعفر محجوب. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
کلیّات رستم نامه. (بی­تا). تهران: مطبوعاتی حسینی. چاپ دوم.
گرگانی، فخرالدین اسعد (1337): ویس و رامین، به اهتمام محمد جعفر محجوب، تهران، کتابخانة ابن سینا.
گلچین معانی، احمد (۱۳۶۳)، تاریخ تذکره های فارسی، تهران: کتابخانه سنائی.
مایل هروی، نجیب (۱۳۷۲). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
محجوب، محمد جعفر.(1382)، ادبیات عامیانة ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، . تهران نشر چشمه.
موسوی، سید سیامک (1382) نقل و نقالی (سیدمصطفی سعیدی و روایت‌هایش)، خرم‌آباد: افلاک.
میرزا صادق وقایع‌نگار (مورخ 1225) راحةالارواح، نسخۀ خطّی شمارۀ  4236، کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
میرشکرایی، محمد (1355)، «شاهنامه‌شناسی از دید مردم‌شناسی: نظری به تاریخچه شاهنامه‌خوانی»، هنر و مردم،  تیر و مرداد شماره 165 و 166، صص 57-65.
نثر نقالی شاهنامه (1394)، تصحیح رضا غفوری، تهران: سیوند.
نصری اشرفی، جهانگیر (1385) گوسان پارسی (بررسی نقل و نقالی در نواحی ایران)، تهران: سورة مهر.
هفت لشکر: طومار جامع نقالان؛از کیومرث تا بهمن (1377)، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.