از البرز تا قاف: بررسی تطبیقی دو رشته‌کوه اسطوره‌ای

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

"البرز" و "قاف" دو رشته­کوه اسطوره‌ای در باور جمعی اقوام ایرانی و عربی است که در روایت‌های اسطوره­ای به سه طریق به‌کار رفته­اند: گاه مستقل از یکدیگر، گاه به صورت این‌همانی (یکسان پنداری) و در برخی موارد هم یکی را نتیجه دیگری پنداشته‌اند. البرز اساطیری ریشه در ایران باستان دارد و با مسائل دینی زرتشتی درآمیخته­است و قاف، اسطوره­ای مربوط به دورۀ اسلامی است و صبغۀ عربی آن غالب است. با توجّه به ویژگی­های مشابه و مشترکی که این کوه­ها با یکدیگر دارند و در برخی منابع دورۀ اسلامی نیز بعضاً به جای یکدیگر به کار رفته­اند، نوشتار حاضر در واقع، تحقیقی است انتقادی پیرامون ساختارها و کارکردهای این دو رشته­کوه اساطیری. پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که آیا اسطورۀ قاف در دورۀ اسلامی، دگردیسی همان البرز اساطیری ایرانی است؟ یا اینکه هر کدام از این کوه­ها هویّت و ساختار اسطوره­ای مستقلّ و متفاوتی دارند؟ فرضیۀ ما این است که اسطوره قاف در منابع دورۀ اسلامی، طرح و الگویی از اسطوره ایرانی البرز باشد. هدف این پژوهش، بررسی تطبیقی ویژگی‌های مشترک این رشته­کوه‌های اساطیری است تا از این رهگذر، همانندی‌های موجود و علّت یکسان‌پنداری آن­ها مشخص شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسندگان [English]

  • . . 1
  • . . 2
1 .
2 .
چکیده [English]

.

اوستا (1371). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، جلد اوّل و دوم، ویرایش دوم، تهران: مروارید.
بندهش هندی (1368). تصحیح و ترجمۀ رقیۀ بهزادی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پورنامداریان، تقی (1369). «سیمرغ و جبرئیل»، جستارهای ادبی، شمارۀ 90 و 91، پاییز و زمستان، ص 463- 478.
جلالی، مهدی؛ رضاداد، فاطمه (بی تا). «کوه قاف، اسطوره یا واقعیت؟»، علوم حدیث، سال دوازدهم، شماره سوم و چهارم، ص 51- 74.
دینکرد: کتاب سوم (درسنامۀ دین مزدایی) (1381). ترجمۀ فریدون فضیلت، تهران: فرهنگ دهخدا.
گزیده­های زادسپرم (1366). ترجمۀ محمدتقی راشدمحصّل، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مینوی خرد (1354). ترجمۀ احمد تفضلی، بی جا: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
یشت­ها (1347). گزارش ابراهیم پورداود، جلد اول و دوم، تهران: طهوری.
ابن منظور (بی تا). لسان العرب، تحقیق عبدالله علی الکبیر؛ محمد احمد حسب­الله؛ هاشم محمد الشاذلی، قاهرة: دار النشر و دار المعارف.
ابن الوردی، ابوحفص عمر بن المظفر (2008 م./ 1428 ق.). خریده العجایب و فریده الغرایب، تحقیق أنور محمود زناتی، القاهره: مکتبه الثقافه الاسلامیه.
الیاده، میرچا (1392). چشم­اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری، چاپ سوم، تهران: توس.
بهار، مهرداد (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستار کتایون مزداپور، تهران: آگه.
حسینی دشتی، سید مصطفی (1379). معارف و معاریف (دائرة­المعارف جامع اسلامی)، جلد هشتم ، تهران: مؤسسه فرهنگی آرایه، چاپ سوم.
حمیدالدین بلخی، عمر بن محمود (1389). مقامات حمیدی، تصحیح رضا انزابی­نژاد، چاپ سوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
الدمیری، کمال الدین (2006 م./ 1427 ق.). حیاه الحیوان الکبری، الجزء الثالث و الرابع، بیروت: دار المعرفه.
رستگار فسایی، منصور (1382). پیکرگردانی در اساطیر، چاپ اوّل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد (1371). کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق علی­اصغر حکمت ، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم.
الزبیدی، محمد بن محمد بن عبدالرزاق الحسینی (بی تا). تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مجموعة من المحققین، بی جا: دار الهدایة.
شعبانی، رضا؛ رومی، فریبا (بی تا). «تحلیل نماد و اسطوره در تاریخ»، مسکویه، سال چهارم، شمارۀ 11، ص 141- 160.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375). صور خیال در شعر فارسی: تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریۀ بلاغت در اسلام و ایران، چاپ ششم، بی جا: آگاه.
طبری، محمد بن جریر (1383). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد اوّل، چاپ ششم، تهران: اساطیر.
عبّودی، هنری. س (1991 م./ 1411 ق.). معجم الحضارات السامیه، الطبعه الثانیه، طرابلس: جروس بُرس.
عجینه، د. محمد (2005). موسوعه اساطیرالعرب عن الجاهلیه و دلالاتها، بیروت: دارالفارابی؛ دار محمد علی للنشر.
عطار، محمد بن ابراهیم (1384). منطق الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عفیفی، رحیم (1374). اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته­های پهلوی، تهران: توس.
الفراهیدی، ابی عبدالرحمن الخلیل بن أحمد (بی تا). کتاب العین، تحقیق د. مهدی المخزومی؛ د. ابراهیم السامرائی، بی جا: دار و مکتبة الهلال.
فردوسی، ابوالقاسم (1366). شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق، به کوشش احسان یارشاطر، دفتر یکم، نیویورک: Bibliotheca Persica.
ـــــــــــــــــ (1384). شاهنامه، بر اساس شاهنامه چاپ مسکو، تهران: نشر پیمان.
ـــــــــــــــــ (1385). نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، میرجلال­الدین کزازی، جلد اوّل، چاپ چهارم، تهران: سمت.
فرنبغ دادگی (1385). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
قرشی، امان­الله (1389). آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، چاپ دوم، تهران: هرمس.
قزوینی، زکریا بن محمد (1390). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، مترجم ناشناخته، به کوشش مسعود غلامیّه و یوسف بیگ­باباپور، قم: مجمع ذخایر اسلامی کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
کریمیان، حسین (1375). پژوهشی در شاهنامه: در باب ری، پهنۀ تهران، البرز، مازندران طبرستان، مازندران مغرب و مازندران مشرق در شاهنامه، به کوشش علی میرانصاری، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
کفافی، محمد عبدالسلام (1382). ادبیات تطبیقی (پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی)، ترجمه سید حسین سیدی، مشهد: به نشر.
گویارد، ام. اف (1374). ادبیات تطبیقی، ترجمه علی‌اکبر خان‌محمدی، تهران: پاژنگ.
مدبری، محمود (1369). «البرز، دریا، زال»، چیستا، شماره 74 و 75، دی و بهمن، ص 547- 550.
مستوفی، حمداله (1362). نزهه القلوب، تهران: دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (بی‌تا). مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1374). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
مولوی، جلال­الدین محمد بلخی (1380). مثنوی معنوی، مطابق تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: مهتاب.
ندا، طه (1380). ادبیات تطبیقی، ترجمه زهرا خسروی، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
نسفی، عبدالعزیز بن محمد (1359). کشف الحقایق، به اهتمام احمد مهدوی دامغانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نسوی، محمد بن احمد (1385). نفثه المصدور، تصحیح و توضیح امیرحسن یزدگردی، تهران: توس.
نصرتی، مسعود (1377). «دماوند، کوه مینوی و اساطیری»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 146، مهر، ص 16- 19.
نوروز، مهدی (بی تا). «تجلی "قاف" در شعر فارسی»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ص 115- 130.
هاشمی، منیرالسادات (بی تا). «ارزش­های رمزی و نمادین البرزکوه در جغرافیای اساطیری شاهنامه»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ص 193- 202.
هینلز، جان راسل (1385). اساطیر ایران، ترجمه و تألیف باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
یاحقی، محمد جعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
یاقوت بن عبدالله حموی، ابو عبدالله (1977). معجم البلدان، المجلد الرابع و السابع، بیروت: دار صادر.