تحقیقی دربارۀ مرغ افسانه‌ای، ققنوس

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

ققنوس از مرغان افسانه­ای متون ایرانی (فارسی و عربی) است که اصل داستان آن خاستگاه غیر ایرانی دارد. کهن­ ترین توصیف این پرنده بدون آوردن نامش در البلدان،  گرشاسپ­ نامه و تحفه­ الغرائب است و المعتبر فی الحکمه بغدادی به زبان عربی نخستین اثری است که آن را با ذکر نام معرّفی کرده. ققنوس در ادبیّات کهن فارسی بسیار کم (حدود بیست بار) و در ادب معاصر فراوان مورد توجّه شعرا و نویسندگان قرار گرفته است. در این مقاله پس از نگاهی به مهم­ترین مآخذِ فارسی و عربیِ مربوط به ذکر نام و یا معرّفیِ این پرنده، همۀ ویژگی­ های آن از این متون استخراج و طبقه­ بندی شده است. سپس تمام شواهدِ کاربرد آن در شعرِ گذشتۀ فارسی و بعضی نمونه­ های مهمّ آن در شعر معاصر آورده و بررسی شده است. در پایان نیز به مرغانِ مشابهِ ققنوس در برخی منابع و همانندی­ هایِ این مرغ با فونیکسِ روایات غربی پرداخته شده.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An investigation of the legendary fowl, Qoqnus

نویسنده [English]

  • Sajad Aydenlou
Associate Professor of Persian Language and Literature, Payame Noor University of Urmia
چکیده [English]

Qoqnus is a legendary fowl of Iranian texts (Persian and Arabic) whose origin of its story is not Iranian.The oldest description of this bird is in Garshaspname and Tohfat al gharraibwithout mentioning its name and the book of al-Ma'tabar fi al-Hikma Baghdadi is the first work it has introduced in Arabic.Qoqnus has been usedvery little (about twenty times) in ancient Persian literature and it has been considered in contemporary literary by poets and writers.In this article, after looking at the most important Persian and Arabic references related to naming or introducing this bird, all its features are extracted from these texts and classified.Then all the evidence of its application in the past poetry of Persia and some of its important examples in contemporary poetry has been broughtand reviewed. Also in the end, fowls like the Qoqnus in some sources and similarities of this fowl with Phoenix of western narratives have been addressed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qoqnus
  • Persian and Arabic texts
  • Persian poem
  • Phoenix
 
آتشی، منوچهر (1390). مجموعه اشعار، چاپ دوم، تهران: نگاه.
آثِنایُس (1386). ایرانیات در کتاب بزم فرزانگان، برگردان و یادداشتها: دکتر جلال خالقی­مطلق، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
آذری اسفراینی، نورالدین حمزه (1389). دیوان آذری اسفراینی، تحقیق و تصحیح: دکتر محسن کیانی و سیّد عبّاس رستاخیز، تهران: کتابخانۀ مجلس.
آملی، شمس­الدین محمّد (1389). نفائس­الفنون فی عرایس­العیون، با مقدّمه و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیّه.
آیتو، جان (1386). فرهنگ ریشه­شناسی انگلیسی، ترجمۀ حمید کاشانیان، تهران: نشر نو و معین.
ابن­رشد (1983). تلخیص کتاب القیاس، تحقیق از دکتر محمود قاسم و تکمیل از دکتر بترورث وهریدی، قاهره: الهیئه المصریه.
ابن­سهلان الساوی، عمر (1383). البصائر النصیریه فی علم المنطق، مقدّمه و تحقیق از حسن مراغی، تهران: شمس تبریزی.
ابن­فقیه (1416). البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
ابن­محدّث تبریزی (1397). عجایب­الدنیا، تصحیح و تحقیق: علی نویدی ملاطی، ترجمۀ مقدّمه و تعلیقات چاپ مسکو: محسن شجاعی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
اسدی، ابونصر (1317). گرشاسپ­نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: بروخیم.
افشار، ایرج (1384). فهرست مقالات فارسی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
امینی هروی، امیر صدرالدین (1383). فتوحات شاهی، تصحیح دکتر محمّدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
انجو شیرازی، میر جمال­الدین حسین (1351). فرهنگ جهانگیری، ویرایش دکتر رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
انوری، حسن (سرپرست) (1382). فرهنگ بزرگ سخن، چاپ دوم، تهران: سخن.
اوید (1389). افسانه­های دگردیسی، ترجمۀ میر جلال­الدین کزّازی، تهران: معین.
باستانی پاریزی، محمّدابراهیم (1391). نون جو و دوغ گو، چاپ هفتم، تهران: علم.
بدرالدین ابراهیم (1381). فرهنگنامۀ زفان گویا و جهان پویا (فرهنگ لغات فرس (پنج بخشی) )، تصحیح و تحشیۀ دکتر حبیب­الله طالبی، تهران: پازینه.
بدر خزانه­ای بکری بلخی، محمّد بن قوام (1394). بحر الفضایل فی منافع الافاضل، تصحیح میر هاشم محدّث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
براتی، پرویز (1388). روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب­نامه­ها (به همراه متن عجایب­نامه­ای قرن هفتمی)، تهران: افکار.
بغدادی، ابوالبرکات (1373). المعتبر فی الحکمه، چاپ دوم، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بهبهانی، سیمین (1384). مجموعۀ اشعار، چاپ دوم، تهران: نگاه.
بهمنی، محمّدعلی (1390). مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
پیربایار، ژان (1387). رمز پردازی آتش، ترجمۀ دکتر جلال ستّاری، چاپ دوم، تهران: مرکز.
پیکرۀ واژگانی گروه فرهنگ­نویسیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی (شامل واحدهای واژگانیِ 1437 متن).
تبریزی، محمّدحسین بن خلف (1361). برهان قاطع، به اهتمام و حواشیِ دکتر محمّد معین، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
تتوی، ملّا احمد (1382). تاریخ الفی، تصحیح غلامرضا طباطبایی، تهران: علمی و فرهنگی.
تتوی، ملّا عبدالرشید (1386). فرهنگ رشیدی، تصحیح اکبر بهداروند، تهران: سیمای دانش.
ترابی، ارکیده (1393). عجایب­المخلوقات قزوینی در تصاویر چاپ سنگی میرزا علیقی خویی، تهران: چاپ و نشر نظر.
جوهرالذات (1371). تهران: اشراقیه.
جاحظ، ابوعثمان (1424). الحیوان، وضع حواشیه: محمّد باسل عیون السود، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
الحاسب طبری، محمّد بن ایّوب (1391). تحفه­الغرائب، تصحیح دکتر جلال متینی، تهران: کتابخانۀ مجلس.
حسن­دوست، محمّد (1393). فرهنگ ریشه­شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خاقانی، افضل­الدین (1378). دیوان، تصحیح دکتر ضیاءالدین سجّادی، چاپ ششم، تهران: زوّار.
خالقی­مطلق، جلال (1372). «یادداشتهای افزوده»، گل رنجهای کهن، تهران: مرکز، صص439- 444.
داناسرشت، اکبر (1338). «تحقیقی در ققنس»، راهنمای کتاب، س2، ش2، شهریور، صص355- 356.
دایرۃ المعارف فارسی (1387). به سرپرستی دکتر غلامحسین مصاحب، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر.
دقایقی، شمس­الدین محمّد (1345). راحه­الارواح، به کوشش دکتر ذبیح­الله صفا، تهران: دانشگاه تهران.
دلاشو، م. لوفلر (1386). زبان رمزی قصّه­های پریوار، ترجمۀ دکتر جلال ستّاری، چاپ دوم، تهران: توس.
دمیری، کمال­الدین محمّد (1424). حیاه الحیوان الکبری، وضع حواشیه و قدّم له: احمد حسن بسج، بیروت: دارالکتب العلمیه.
دُنسیری، شمس­الدین محمّد (بی­تا). نوادر التبادر لتحفه البهادر، به کوشش محمّدتقی دانش­پژوه و ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا، علی اکبر (1377). لغت­نامه، چاپ دوم از دورۀ جدید، تهران: دانشگاه تهران.
رامپوری، غیاث­الدین (1363). غیاث­اللغات، به کوشش دکتر منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
سروری (1341). مجمع­الفرس، به کوشش دکتر محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی علی اکبر علمی.
سهروردی، شهاب­الدین (1375). رسائل شیخ اشراق، به تصحیح و مقدّمۀ: هنری کربن، چاپ دوم، تهران: موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
شاد، محمّدپادشاه (1335). فرهنگ آنندراج، زیر نظر محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ خیّام.
شبانی، عزیز (1377). «ققنوس طرفه مرغی در هیبت آتش»، آموزش زبان و ادب فارسی، س12، ش47، تابستان، صص60- 65.
شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1385). آینه­ای برای صداها، چاپ پنجم، تهران: سخن.
شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1394). «ققنوس»، بخارا، ش105، فروردین- اردیبهشت، ص73.
شهرزوری، شمس­الدین (1383). رسائل الشجرۃ الالهیه فی علوم الحقایق الربانیه، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: موسّسۀ حکمت و فلسفۀ ایران.
شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (1358). توضیح الملل (ترجمۀ الملل و النحل)، تحریر نو: مصطفی بن خالقداد هاشمی عبّاسی، با مقدّمه و تصحیح محمّدرضا جلالی نائینی، چاپ دوم، تهران: شرکت افست (سهامی عام).
شهمردان بن ابی الخیر (1362). نزهت­نامۀ علایی، تصحیح دکتر فرهنگ جهان­پور، تهران: موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شهیدی، سیّد جعفر (1370). «سمندر»، یکی قطره باران (جشن­نامۀ استاد عبّاس زریاب خویی)، به کوشش دکتر احمد تفضّلی، تهران: نشر نو، صص565- 572.
شیرمحمّدیان، بهرام و دادجان عابدزاده (1996). قصّه­ها پیرامون فردوسی و قهرمانان شاهنامه، تاجیکستان: سفارت جمهوری اسلامی ایران.
شیروانی، زین­العابدین (1315). بستان­السیاحه، تهران: چاپخانۀ احمدی.
صادقی، علی­اشرف (1386). تأثیر زبان عربی بر آواهای زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد       ایران­شناسی.
طرزی­افشار (1393). دیوان، تصحیح دکتر فاطمه مدرّسی و دکتر وحید رضایی حمزه­کندی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد پژوهشی شهریار.
طوسی، محمّد بن محمود (1387). عجایب­المخلوقات و غرایب­الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
طومار نقّالی شاهنامه (1391). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: به­نگار.
عطّار نیشابوری، فریدالدین (1374). منطق­الطیر، به اهتمام سیّد صادق گوهرین، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
عطّار نیشابوری، فریدالدین (1383). منطق­الطیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمّدرضا شفیعی­کدکنی، تهران: سخن.
عقیلی علوی، سیّد محمّدحسین (1390). مخزن­الادویه، تحقیق و تصحیح محمّدرضا شمس اردکانی، روجا رحیمی و فاطمه فرجادمند، تهران: دانشگاه علوم پزشکی.
غفّاری کاشانی، احمد بن محمود (1414). تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضی مدرّس گیلانی، تهران: کتابفروشی حافظ.
فارابی، ابونصر (1408). المنطقیات للفارابی، تحقیق و مقدّمه از محمّدتقی دانش­پژوه، قم: مکتبه آیت­الله مرعشی.
قاسم انوار، علی بن نصیر (1393). دیوان، تصحیح دکتر حسن نصیری جامی، تهران: مولی.
قصّۀ مهر و ماه (1389). به کوشش محمّدحسین اسلام­پناه، تهران: چشمه.
قوام فاروقی، ابراهیم (1385). شرف­نامۀ منیری یا فرهنگنامۀ ابراهیمی، تصحیح دکتر حکیمه دبیران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کاظمی، مرضیه (1396). «سمندر»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دایرۃ المعارف اسلامی، ج24، صص590- 593.
کسرایی، سیاوش (1386). از آوا تا هوای آفتاب، تهران: نشر کتاب نادر.
کمونی قزوینی، زکریّا بن محمّد (1390). عجائب­المخلوقات و غرائب­الموجودات، برگردان به فارسی از مترجمی ناشناخته، به کوشش یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
لاهوری، محمّدرضا (1377). مکاشفات رضوی، به کوشش کوروش منصوری، تهران: روزنه.
لطفی­نیا، حیدر (1388). حماسه­های قوم کرد، تهران: سمیرا.
محمّدی، محمّدحسین (1385). فرهنگ تلمیحات شعر معاصر، چاپ دوم، تهران: میترا.
مرتضی الزبیدی، محمّد بن محمّد (1414). تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
معین، محمّد (1371). فرهنگ فارسی، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.
مقریزی، احمد بن علی (1422). المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، مصحّح سیّد ایمن فواد، لندن: موسّسۀ الفرقان للتراث الاسلامی.
مقیم تویسرکانی، محمّد (1362). فرهنگ جعفری، تصحیح و تحشیۀ سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
منزوی، حسین (1389). مجموعه اشعار، چاپ دوم، تهران: نگاه.
مولوی، جلال­الدین (1384). کلیّات شمس تبریزی، تصحیح استاد بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: ثالث.
میرزا قاسم تبریزی (زاهد) (1389). دیوان غزلیّات، تصحیح دکتر عبدالله واثق عبّاسی و سهیلا مرادقلی، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچشستان با همکاری نشر مرندیز.
نادرپور، نادر (1382). مجموعۀ اشعار، چاپ دوم، تهران: نگاه.
ناظمی، لطیف (1390). «مرگ ققنس»، بخارا، ش84، آذر- دی، ص227.
نرم­افزار تاریخ ایران اسلامی (متن 276 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار تراثِ 2 (متن 283 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار جغرافیای جهان اسلام 2 (متن 414 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار دُرج 4 (بزرگترین کتابخانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی، 236 اثر نظم و نثر ادبی) (1390)، تهران: موسّسۀ فرهنگی مهر ارقام ایرانیان.
نرم­افزار عرفان 3 (متن کتاب 805)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار قاموس النور 2 (متن 40 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار کتابخانۀ جامع طب (متن 935 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار کتابخانۀ حکمت اسلامی (متن 210 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم­افزار نورالسیره 2 (متن 83 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نصیرالدین طوسی (1375). شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم: نشر البلاغه.
نفیسی (ناظم­الاطبّا)، علی اکبر (1355). فرهنگ نفیسی، تهران: کتابخانۀ خیّام.
نگارستان عجائب و غرائب (1341). با مقدّمۀ استاد محیط طباطبایی، تهران: کتابفروشی ادبیّه.
وارنر، رکس (1387). دانشنامۀ اساطیر جهان، برگردان دکتر ابوالقاسم اسماعیل­پور، چاپ دوم، تهران: اسطوره.
وهّابی، نسیم (1375). «ققنوس»، دانشنامۀ ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: موسّسۀ فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه، ج1 (آسیای میانه)، صص691 و692.
هایت، گیلبرت (1394). ادبیّات و سنّتهای کلاسیک (تأثیر یونان و روم بر ادبیّات غرب)، ترجمۀ محمّد کلباسی و مهین دانشور، چاپ دوم، تهران: آگاه.
هدایت، صادق (1385). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، گردآورنده: جهانگیر هدایت، چاپ ششم، تهران: چشمه.
هرودوت (1389). تاریخ هرودوت، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: اساطیر.
هفت کشور یا صورالاقالیم (1353). تصحیح و تحشیۀ منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
یاحقّی، محمّدجعفر (1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیّات فارسی، تهران: موسبسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
یاحقّی، محمّدجعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیّات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
Coleman, J.A (2007). The Dictionary of Mythology, London: Arcturs.                                               
     
Ferber, Michael (2007). A Dictionary of Literary Symbols, second edition, United Kingdom: Cambridge University Press.                                                                                                           Jones, Alison (1995). Larousse Dictionary of World Folklore, Britian: Larousse plc.