برخی ابیات فارسی از سدۀ چهارم و اوایل سدۀ پنجم هجری در چند مأخذ کهن

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران

چکیده

از میراث ادبی نخستین سرایندگان در دهه‌های ابتدایی تاریخ شعر فارسی، ابیات اندکی بر جای مانده است. یکی از دغدغه‌های همیشگی پژوهشگران، بازیابی این آثار از خلال منابع گوناگون بوده است. در این پژوهش، چند منبع چاپ‌نشدۀ پراهمیت، همگی از سدۀ ششم یا اوایل هفتم هجری، معرّفی خواهد شد که ابیاتی از ابوالعباس مأمون خوارزمشاه از عهد سامانی، و عنصری، فرخی، زینبی، و عسجدی از عهد غزنوی اوّل را در بر دارد. این منابع عبارتند از: رسائل العشاق از سیفی نیشابوری، حلیة الآداب، و مونس‌نامه. در این میان، نقل بیتی از منظومۀ گم‌شدۀ «شادبهر و عین‌الحیاة» سرودۀ عنصری، و نیز بیتی از عسجَدی که قضاوتی دربارۀ مقایسۀ ارزش ادبی نظم و نثر در بردارد، حائز اهمیت بیشتری است.    

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Some Old Persian Verses from 4th & 5th century A.H. in some ancient references

نویسنده [English]

  • Javad Bashari
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Tehran
چکیده [English]

From verses belonges to the poets of the classis period in Iran, there are existed a few number. One of the main concerns of the scholars in the field of Persian researches, is gathering the missing Divans of those poets through a lot of literary and non-literary sources. In this study, we are about to introduce some new poems extracted from three less known Persian and Arabic unpublished books. Of these, finding a verse from a Masnavi of Onsori-ye Balkhi called "Shadbahr-o Eyn al-Hayat", and a poem from Asjadi that offers a judgment about the literary value of Poetry (Nazm) and Prose (Nasr), can be recognized more significant. Other verses is from Abu al-Abbas Ma'mun Kharazm-Shah (Samanid era), Farrokhi Sistani and Zaynabi Alavi (Ghaznavid era).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Poetry
  • Samanid era
  • Ghaznavid era
  • Rasa'il al-Ushagh
  • Munes-Name
  • Hilyat al-Adab
ابوبکر بن خسرو الاستاد (بی‌تا)، مونس‌نامه، نسخۀ خطی کتابخانۀ بریتانیا، شمارۀ Or.9317، کتابت‌شده در سدۀ دهم یا یازدهم هجری.
احمد سعیدخان (1352)، کتابشناسی ابوریحان بیرونی، ترجمۀ عبدالحی حبیبی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
استاجی، جمال‌الدین (1390)، «المجالس و المواعظ»، تصحیح فرزاد مروّجی، در: متون ایرانی، به‌کوشش جواد بشری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ج2، صص 17- 116.
اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1319)، کتاب لغت فرس، به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال، طهران: چاپخانۀ مجلس. 
اسکندرنامه (روایت فارسی کالیستنس دروغین) (1343)، پرداخته میان قرون 6-8 هجری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
افشار، ایرج (1351)، «کتابخانه سعید نفیسی و نسخه‌های خط او»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س19، ش1-2، صص 25-38.
انصاری، حسن (1390): «فارسیات ابوسعد سمّان و قطعه‌شعری نویافته از رودکی»، در: وبسایت کاتبان: (ansari.kateban.com/post/1816)
ایمانی، بهروز (1394)، «دستور الملوک، گنجی پارسیانه از روزگار غزنوی»، در: اوراق عتیق، به‌کوشش سید محمدحسین حکیم، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ج4، صص 13- 23.
باسورث، ادموند کلیفورد (1381)، سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
بختیار، مظفّر و حمید رضایی (1387)، «شعرهای کهن فارسی در کتاب ارشاد قلانسی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ59، ش186، صص 1-26.
براتی، محمود و بهرام جلیلیان (1397)، «ضرورت تصحیح دوبارۀ دیوان فرخی سیستانی»، فصل‌نامۀ متن‌شناسی ادب فارسی، س54، دورۀ جدید، س10، ش1، پیاپی37، صص 17-29.
بشری، جواد (1389)، «پابرگ8»، آینۀ پژوهش، س21، ش6، پیاپی126، صص 35- 49.
_____ (1393)، «نسخه‌ای هندی از ارشاد قلانسی در ایران»، نامۀ فرهنگستان (ویژه‌نامۀ شبه‌قاره)، س2، ش3، صص 199- 210.
بگ‌جانی، عباس (1397)، «دیوان بدر جاجَرمی» در: متون ایرانی، به‌کوشش جواد بشری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ج4، صص 199- 346.
بوآلو، د. ژ. (1352)، کارنامۀ بیرونی (کتابشناسی و فهرست آثار)، ترجمه و نگارش پرویز اذکایی، تهران: مرکز پژوهشهای مردمشناسی و فرهنگ عامّه وزارت فرهنگ و هنر.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1371)، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، به ضمیمۀ «المشاطة لرسالة الفهرست» از ابواسحق ابراهیم بن محمد معروف به غضنفر تبریزی، تصحیح و ترجمه و تعلیق مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.
پرنیان، موسی و سهیل یاری گل‌دره (1395)، «نقد و بررسی کتاب شاعران بی‌دیوان و پیشنهاد تألیف تکمله‌ای برای آن»، آینۀ میراث، دورۀ جدید، س14، ش2، پیاپی59، صص 75-95.
جمال خلیل شروانی (1375)، نزهة المجالس، تصحیح و تحقیق محمدامین ریاحی، تهران: علمی، چاپ دوم با تجدید نظر نهایی.
حسینی، سیدمحمدتقی (1394)، فهرست دستنویس‌های فارسی کتابخانۀ نور عثمانیه (استانبول)، تهران: منشور سمیر.
حسینی اشکوری، سیداحمد (1384)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مدرسۀ خان (یزد- ایران)، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حکیم، سید محمدحسین (1387)، «قصیده‌ای نویافته از کسائی»، نامۀ فرهنگستان، س10، ش4، پیاپی40، صص 56- 66.
_____ (1394)، مقدمه بر: الصحیفة السجادیة الکاملة، للإمام زین‌العابدین علی بن الحسین، نسخه‌برگردان دستخط ابراهیم بن علی کفعمی، مورخ 867 هجری قمری از مجموعۀ سیدجلال‌الدین یونسی، تهران- قم: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران- بنیاد محقق طباطبایی.    
_____ (1398)، ابیات فارسی در مجالس تفسیر قرآن در آغاز قرن ششم هجری در نیشابور، پژوهشی در کتاب خلق الانسان تألیف بیان‌الحق نیشابوری (د. 521ق)، ضمیمۀ گزارش میراث، دورۀ3، ضمیمۀ ش78-79، پیاپی ضمیمه: 11، بهار- تابستان 1396، تاریخ انتشار: بهار 1398.     
حِلیَةُ الآداب و نُزهَةُ ذَوِی الألباب، از ناشناس، نسخۀ خطی کتابخانۀ مدرسۀ خان شمارۀ 82، کتابت‌شده احتمالاً اواخر سدۀ ششم یا اوایل سدۀ هفتم هجری.
خیام‌پور (تاهباززاده)، عبدالرسول [ترجمه و نگارش] (1329)، «نشریات ترکیه: چند کتاب خطی مهم فارسی در گوشه‌ای از آسیای صغیر»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، س3، ش3-4، صص 166- 173.
_____ (1368)، فرهنگ سخنوران، تهران: طلایه، ج1.
_____ (1372)، فرهنگ سخنوران، تهران: طلایه، ج2.
دقیقی طوسی (1373)، دیوان، به‌انضمام فرهنگ بسامدی، به‌اهتمام محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
دبیرسیاقی، محمد (1355)، گنج بازیافته، شامل احوال و اشعار لبیبی، ابوشکور بلخی، دقیقی، ابوحنیفۀ اسکافی، غضائری رازی، ابوالطیب مصعبی، تهران، اشرفی، بخش نخست، چاپ دوم.
راستی‌پور، مسعود (1395)، «تصحیح تازۀ دیوان عسجدی»، فصلنامۀ نقد کتاب ادبیات، س2، ش6، صص 55- 70. 
ربیعی، سمیّه (1388)، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به‌سرپرستی اسماعیل سعادت، مدخل «زینبی علوی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج3، صص 547- 548.
_____ (1391)، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به‌سرپرستی اسماعیل سعادت، مدخل «سیفی نیشابوری»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج4، صص 75- 76.
ریاحی، محمدامین (1373)، کسایی مروزی، زندگی و اندیشۀ او، تهران: علمی، چاپ چهارم، با تجدید نظر نهایی.
سیفی نیشابوری (685ق)، رسائل العشاق و وسائل المشتاق، نسخۀ خطی کتابخانۀ عمومی المالی ترکیه، شمارۀ 3005. 
شریفی صحی، محسن (1394)، «بررسی برخی مجموعه‌های شعری رودکی و دو بیت تازۀ منسوب به او»، آینۀ میراث، دورۀ جدید، س13، ش2، پیاپی57، صص 235- 256. 
شکوهی، فریا (1391)، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به‌سرپرستی اسماعیل سعادت، مدخل «عسجدی مروزی»، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج4، صص 625- 628.
صادقی، علی‌اشرف (1390)، «سه بیت تازه از رودکی»، نامۀ فرهنگستان، س12، ش1، پیاپی35، صص 16- 18.
صفری آق‌قلعه، علی (1388)، «غرة الالفاظ و نزهة الالحاظ: اثری از ظهیری سمرقندی و بیتی تازه‌یاب از محمد عبداه (عبده)»، گزارش میراث، دورۀ2، س3، ش34، صص 35- 38.
_____ (1389)، «چهارپاره [پاره‌ها و نکته‌ها]»، گزارش میراث، دورۀ2، س4، ش39 صص 14-16.   
_____ (1395)، اشعار فارسی پراکنده در متون (تا سال 700هجری)، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار- سخن، 2ج. 
عسجدی مروزی، ابونظر عبدالعزیز بن منصور (1334)، دیوان، به‌اهتمام و تصحیح و تحشیۀ طاهری شهاب، تهران: طهوری. 
_____ (1394)، دیوان، شرح احوال و زندگی، ...، علیرضا شعبانیان، تهران: سورۀ مهر.
 عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر (1312)، قابوسنامه، با مقدمه و حواشی سعید نفیسی، طهران: مطبعۀ مجلس.  
عنصری بلخی (1363)، دیوان، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ سنائی، چاپ دوم. 
عوفی، محمد (1335)، لباب الالباب، با تصحیحات جدید و حواشی و تعلیقات کامل سعید نفیسی، تهران: ابن‌سینا- علمی. 
فرخی سیستانی (1388)، دیوان، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار، چاپ هشتم.
فروزانفر، بدیع‌الزمان (1369)، سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی، چاپ چهارم.
فهرس الکتب العربیة الموجودة بالدار [بدار الکتب المصریة] لغایة آخر شهر مایو سنة 1926 (1345ق/ 1927م)، قاهرة: مطبعة دار الکتب المصریة، ج3.
فیروزبخش، پژمان (1390)، «یک فهلوی نویافته از گوینده‌ای به‌نام مرشد سیمینه و چند بیت نویافته از شعرای متقدّم فارسی»، گزارش میراث، دورۀ2، س5، ش45، صص 41- 43.
قاسمی، مسعود (1392)، «معرّفی و تصحیح چند بیت از رودکی»، نامۀ فرهنگستان، س13، ش1، پیاپی49، صص 107- 122.
کاشی، تقی‌الدین (1007ق)، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس، شمارۀ 272-مجموعۀ سرلشکر فیروز.  
لازار، ژیلبر (1341)، اشعار پراکندۀ قدیمترین شعرای فارسی‌زبان، از حنظلۀ بادغیسی تا دقیقی (بغیر رودکی)، تهران، قسمت ایرانشناسی انستیتو ایران و فرانسه، ج2. 
مجمل التواریخ و القصص (1318)، تألیف سال 520هجری، تصحیح ملک‌الشعراء بهار، طهران: کلالۀ خاور.
محمدشفیع، مولوی (1966م)، مقدمه بر: مثنوی وامق و عذرا، ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری، بسعی و اهتمام احمد ربّانی، پنجاب: دانشگاه پنجاب.   
مدبری، محمود (1370)، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های 3-4-5 هجری قمری، تهران: پانوس.
مشار، خانبابا (1351)، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران: چاپخانۀ ارژنگ، چاپ دوم، ج2.
منجیک ترمذی (1391)، دیوان، به‌کوشش احسان شواربی‌مقدم، تهران: میراث مکتوب.
منصوری، مجید (1389)، «تصحیح بیت محمد عبده در غرة الالفاظ و نزهة الالحاظ»، گزارش میراث، دورۀ2، س5، ش41، ص25. 
منوچهری دامغانی (1379)، دیوان، تهران: زوّار، چاپ سوم ناشر.
میرافضلی، سیدعلی (1376)، «بررسی نزهة المجالس-بخش اول»، معارف، س14، ش1، پیاپی40، صص 90- 147.  
نوشاهی، عارف (1389)، «اشعار نویافتۀ رودکی سمرقندی بر اساس دو متن کهن فارسی»، کتاب ماه ادبیات، ش47، پیاپی 161، صص 30- 32.
نویدی ملاطی، علی (1394)، «این دو بیت از رودکی نیست»، گزارش میراث، دورۀ2، س9، ش 70- 71، صص 48- 51. 
_____ (1395)، «دیدار رودکی و مذکّر رازی»، نامۀ فرهنگستان، س15، ش3، پیاپی59، صص 133- 136. 
ولائی، مهدی (1344)، فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی، مشهد: چاپخانۀ طوس، ج6.
یوسفی، غلامحسین (1373)، فرخی سیستانی، بحثی در احوال و روزگار و شعر او، تهران: علمی، چاپ چهارم. 
Ahmed Ateş, "Burdur- Antalya ve havalisi kütüphanelerinde bulunan türkçe, arapça ve farsça bazi mühim eserler", istanbul Üniversite edebiyat fakültesi Türk dili ve edebiyat dergisi, vol. 2, issue 3-4, 1948, pp. 171- 191.   
Brockelmann, C. (1937), Geschichte Arabischen Litteratur, Leiden: Brill. Sup. I.
De Blois, Francois (2004), Persian Literature, A Bio-bibliographical Survey, vol 5, poetry of the pre-Mongol period, London- New York: Routledge.   
Khaleghi Motlagh, Djalal (2000), Encyclopedia Iranica, ed. by Ehsan Yarshater, entry "Asjadi", vol. 2, pp. 766- 767, New York: Bibliotheca Persica Press.
Meredith-Owens, G. M. (1971), "An early Persian Miscellany", in: Iran and Islam, in memory of the late Vladimir Minorsky, ed. by C. E. Bosworth, Edinburgh: Edinburgh University Press, pp. 435- 441.