بازنمایی طبقاتِ عرفا در تذکره‌الاولیاء: ریاضت به مثابۀ سلیقه و مصرف

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کردستان

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کردستان

چکیده

تذکره­نویسی عرفا ذیل سنت طبقه­نویسی مسلمانان و به مثابۀ شکلی از تاریخنگاری اسلامی-ایرانی شکل گرفته است. از میان تذکره­های عرفا، تذکره­الاولیای عطار بجای گزارش مستقیم و تاکید بر نسب، تولد و وفات، شاگردان و استادان سوژه­ها، سبک زندگی یا وجوه ریاضت آنها را به قصد برساخت«هویت-طبقه» آنان بازنمایی می­کند. در این نوشتار سبک بازنمایی طبقات عرفا در تذکره­الاولیاء پس از برابرخوانی ریاضت به مثابۀ سلیقه و مصرف با تکیه بر آرای متفکران مطالعات فرهنگی و جامعه­شناسی سلیقه و مصرف دلالت­یابی و تفسیر شده است. نتیجه نشان می­دهد که انواع ریاضت یا سلیقه و مصرف عرفا در تذکره­الاولیاء در قالب پنج عنصرِ پوشاک، تغذیه، عبادات و مناسک، سخن­گفتن و حرکات بدن و در نهایت تعلقات و دارایی­های سوژه­های عارف به برساخت و تمایز دو کلان طبقۀ «عارف-زاهد» و «عارف-عاشق» انجامیده است. طبقۀ عارف-زاهد با گرایش به وجه سلبی انواع ریاضت یا اصل امتناع به شکل نشاندار به قطعیت معنا باور داشته است. پوشاک خشن، فرسوده یا عریانی، غذاهای ساده و کم، گیاه­خواری و یا نخوردن، عبادات و مناسک فروکاهنده مستمر یا یکباره، سخن­گفتن تردیدآمیز، خوفناکی همراه با احساس گناه و بدن منقبض، زن و فرزند­گریزی، دارایی­های ناچیز شاهد این ادعاست. در مقابل طبقۀ عارف-عاشق اگرچه در برخی از موارد مثل پوشاک یا تغذیه به سویۀ سلبی ریاضت توجه کرده است اما ریاضت آنان عمدتاً به شکل ایجابی، گشوده و سیال سامان یافته است. گریز از الزام خرقه­پوشی، تنوع­طلبی در تغذیه، شوریدگی­های خلسه­وارِ بدن­فزا، گستاخی­های زبانی-بدنیِ فاصله­گریز و واسطه­ستیز و در نهایت تعلق و دارایی­گزینی غیر­الزام­آور نمونه این سبک از زندگی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

..

نویسندگان [English]

  • parsa Yaghoobi Janbeh Saraei 1
  • . . 2
1 ...
2 .
چکیده [English]

.

آرگایل، مایکل (1393). روانشناسی پیام­رسانی حرکات بدن. ترجمۀ مرجان فرجی. تهران: جوانه رشد.
اﺑﻦ­ﻣﻨﻈﻮر، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﮑﺮم (1414ق). ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب. ﺑﯿﺮوت: دار ﺻﺎدر.
اسونسن، لارس (1397). فلسفۀ فشن. ترجمۀ آیدین رشیدی. تهران: مشکی.
افضلی، زینب (1393). «تفاوت و تشابه «ریاضت» و «مجاهده» در سخنان صوفیان تا قرن هفتم». ادب فارسی. ش1. صص 178- 165.
اکرمی، محمدرضا (1390). «درون­مایه حکایت­های تذکره­الاولیاء». مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فسا. ش3. صص 30- 9.
اِگل، دنیز (1379). «تذکره­الاولیاهای عطار و جامی، تداوم نوشته­های بنیادی تصوف». ترجمۀ عبدالمحمد روح­بخشان. مجله معارف. دوره 17. شماره 3. صص 197-158.
اُلین رایت، اریک و دیگران (1395). رویکردهایی به تحلیل طبقاتی. ترجمۀ یوسف صفاری. تهران: لاهیتا.
باکاک، رابرت (1381). مصرف. ترجمۀ خسرو صبری. تهران: شیرازه.
بودریار، ژان (1393). نظام اشیاء. ترجمۀ پیروز ایزدی. تهران: ثالث.
بوبر، مارتین (1378). من و تو. ترجمۀ خسرو ریگی. تهران: جیحون.
بوردیو، پی­یر (1395). تمایز. ترجمۀ حسن چاوشیان. تهران: ثالث.
بهشتی، محمد (1395). «گفتمان معرفه­النفس و ریاضت در سبک زندگی اشراقی عرفانی». دو فصلنامۀ علمی- تخصصی پژوهش­نامه سبک زندگی. ش2. صص 45- 33.
پاترسون، مارک (1398). مصرف و زندگی روزمره. ترجمۀ جمال محمدی و نرگس ایمانی­مرنی. تهران: نی.
جرموو، جان و ویلیامز، لورن (1394). جامعه­شناسی غذا و تغذیه اشتهای اجتماعی. ترجمۀ هما زنجانی­زاده. تهران: جامعه­شناسان.
دینی، هادی و میرجلیل اکرمی (1397). «مصادیق ریاضت حقیقی (مشروع) در جهان­بینی عطار نیشابوری». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی. ش52. صص 151- 119.
راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ، ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ (1423ق). اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن. ﻗﻢ: ذوی اﻟﻘﺮﺑﯽ.
رجایی بخارایی، احمدعلی (1375). فرهنگ اشعار حافظ. تهران: علمی.
زرین­کوب، عبدالحسین (1386). جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
رضابیگی، مریم و  حسین حسن­رضایی (1389). «نقد صوفی و تصوف در تذکره­الاولیاء عطار». فصلنامۀ تخصصی ادیان و عرفان. ش31. صص 147- 119.
رضوی، سید ابوالفضل و  اسماعیل رضایی برجکی (1395). «طبقات­نگاری، شیوه­ای از تاریخ­نگاری اسلامی و تأثیرپذیری از ساختارهای اجتماعی». تاریخ و فرهنگ. ش97. 27- 9.
رمضانی خراسانی، حسن (1388). ریاضت در عرف عرفان. به کوشش طاهره جوادی. قم: آیت اشراق.
زیمل، گئورگ (1395). گزیدۀ مقالات. با مقدمۀ زیگفرید کراکاور. ترجمۀ شاپور بهیان. تهران: دنیای اقتصاد.
سجادی، سیدصاق و هادی عالم­زاده (1391). تاریخ­نگاری در اسلام. تهران: سمت.
ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ شیرازی، محمد بن ابراهیم (1363). ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ. مقدمه و تصحیح محمد خواجوی. ﺗﻬﺮان: ﻣﺆﺳﺴﻪ مطالعات و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ.
صفری­فروشانی، نعمت­الله (1381). «پیشینۀ طبقات­نگاری در میان مسلمانان». کتاب ماه دین. ش 55. صص 83- 66.
عطار نیشابوری، فریدالدّین محمد (1396). تذکره­الاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوّار.
عفیفی، ابوالعلاء (1376). رساله ملامتیه، صوفیه و فتوت. ترجمۀ نصرت­الله فروهر. تهران: الهام.
کاشفی سبزواری، حسین واعظ (1350). فتوت­نامه سلطانی. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کاریکان، پیتر (1396). جامعه­شناسی مصرف. ترجمۀ سعید صدرالاشرافی. تهران: گل آذین.
کرون، پاتریشیا (1395). جامعه­های ماقبل صنعتی: کالبدشکافی جهان پیشامدرن. ترجمۀ مسعود جعفری. تهران: ماهی.
کریگان، کیت (1395). جامعه­شناسی بدن: نظریه­های مدرن، پست مدرن و پساساختارگرایانه. ترجمۀ محسن ناصری­راد. تهران: نقش و نگار.
وودوارد، یان (1397). فهم فرهنگ مادی. ترجمۀ شایسته مدنی­لواسانی. تهران: لوگوس.
متز، آدام (1362). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری. جلد دوم. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: سپهر.
مشتاق­مهر، رحمان و اصغر برزی (1390). «محتوا و ساختار در تذکره­الاولیای عطار». زبان و ادب فارسی، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش223. صص 220- 191.
مطهری­خواه، ذبیح­اله (1392). «ریاضت و تأثیر آن بر تربیت نفسانی سالک». فصلنامۀ علمی و پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی. ش17. صص 161- 142.
مؤید حکمت، ناهید (1395). سرمایۀ فرهنگی: درآمدی بر رویکرد نظری و روش شناسی بوردیو. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
میلر، پیتر (1384). سوژه، استیلا و قدرت. ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران: نی.
ناصری، محمود و علی احمدپور (1394). «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن». فصلنامۀ عرفان اسلامی. ش 49. 117- 95.
نیکلسون، رینولد (1357). پیدایش و سیر تصوف. ترجمۀ محمدباقر معین. تهران: توس.
ویدن­گرن، گئو (1393). پژوهشی در خرقه درویشان و دلق صوفیان. ترجمۀ بهار مختاریان. تهران: آگه.
ویلسون، الیزابت (1394). مد و مدرنیته. ترجمۀ ناصرالدین غراب. تهران: علمی و فرهنگی.
یعقوبی­جنبه­سرایی، پارسا (1390). «تابوشکنی در متون عرفانی». مطالعات عرفانی. ش14. صص 216- 199.
یعقوبی­جنبه­سرایی، پارسا و منصور رحیمی (1396). «برساخت گفتمانیِ پی­رنگ در گزارش­های تذکره­ای عرفانی: روایت­های حلاج». نقد ادبی. ش42. صص 112- 85.
یعقوبی­جنبه­سرایی، پارسا (1397). «حاشیه در عرفان: از فراخوانی حاشیه­ها تا گذر از بازی متن و حاشیه». نقد ادبی. ش 44. صص 203- 169.