هویت مشترک تاریخیِ فنا و نیروانه در ادبیات صوفیان و بوداییان خراسان بزرگ

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستانشناسی و تاریخ، دانشگاه نیشابور

2 استادیار گروه تاریخ و باستان شناسی دانشگاه نشابور

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه سبزوار

چکیده

گفت‌وگوها و پژوهش­های بسیاری بین مورخان تاریخ ادیان بر سر تأثیر و تأثرات مفاهیم فنا و نیروانه انجام شده است که به­رغم پُربار بودن، تاکنون راه به جایی نبرده و به نتیجه­ای قطعی، منجر نشده است. به نظر می‌رسد این عدم توافق، از تفاسیر الهیاتی محض و خارج از چارچوب تاریخی سرچشمه گرفته باشد. در این میان تمایلی پنهان و شاید ناخواسته خصوصاً از سوی محققان ایرانی در راستای برجسته‌سازی تفاوت‌های معنایی دو مفهوم فنا و نیروانه وجود داشته است که تعبیر مرگ و فنای صوفیانه را در معنای مجازیِ آن به­کار برده­اند. در این مقاله کوشش شده براساس شواهد و سرنخ‌های تاریخی و مسئلۀ فنای جسم در روایات صوفیانه و همچنین استفاده از سمبل‌های مشترک در ادبیات بودایی و متون عرفانیِ فارسی در فضای جغرافیایی مشترک خراسان بزرگ، تعاملات دینیِ بوداییان-صوفیان، نشان داده شود که احتمالا پیش از این در سپهر پژوهش‌های میان­رشته­ای مغفول بوده است. روش پژوهش در این جستار، تحقیق تاریخی است که براساس منابع کتابخانه­ای انجام شده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The common historical identity of Fana and Nirvana in the literature of Sufis and Buddhists of the Great Khorasan

نویسندگان [English]

  • Peiman Abolbashari 1
  • Hasan Sadeghi Samarjani 2
  • Ali Yahyaei 3
1 Assistant Professor, Department of Archeology and History, university of Neyshabur
2 Assistant Professor of History and Archeology, university of Neyshabur
3 Assistant Professor of History, Sabzevar University
چکیده [English]

There have been many discussions among the historians of religions about the influence of the concepts of Fana and Nirvana, which, despite being fruitful, have been inconclusive and have not led to a definite conclusion. This disagreement seems to have been originated from purely theological interpretations outside the historical framework. In the meantime, there has been a hidden and perhaps unintentional tendency to highlight the semantic differences between the two concepts of Fana and Nirvana, especially by Iranian scholars,  who have used the interpretation of Sufi death and Fana in their virtual meanings. This article is an attempt to show the Buddhist-Sufi religious interactions based on historical evidences and clues and the issue of corpse in Sufi narrations as well as the use of common symbols in Buddhist literature and Persian mystical texts in the common geographical space of the Great Khorasan. Such an investigation has been neglected in the field of interdisciplinary research. The research method in this paper was historical research based on library sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Buddhism
  • Sufism
  • The Great Khorasan
  • Fana
  • Nirvana
ابن­جوزی، ابوالفرج (1368). تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابوالبشری،پیمان و وکیلی، هادی، و ناظمیان‌فرد، علی (1395). ریشه‌یابی تاریخی سوختن انسان کامل در فرهنگ صوفیانه، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی، سال هشتم، شماره 29: 22-1.
 ابی‌سعیدبن ابی‌سعد، جمال‌الدین ابوروح لطف الله (1384). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
برتلس، آندری یوگینویچ(1376). تصوف و ادبیات تصوف، سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
پاشایی،ع (1380). راه آیین، تهران: نگاه معاصر.
پاشایی،ع (1383). ایتی ووتکه، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
تبریزی، شمس‌الدین محمد(1386). مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرس صادقی،تهران: مرکز.
تقوی­بهبهانی، مجید(1393). فنا یا نیستی در عرفان اسلامی و تفاوت آن با نیروانای هندوئیسم، فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ش38: 241-225.
جامی، عبدالرحمن(1370). نفحات‌الانس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
چاندراچاترچی،ساتیش و موهان دانا،دریندا (1384)، معرفی مکتب های فلسفی هند، ترجمه فرناز ناظرزاده کرمانی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
حامدی، عفیفه(1391). نیروانا در عرفان هندی ، فصلنامۀ ادیان و عرفان، سال هشتم، شمارۀ31:  278-249.
حزین لاهیجی، محمدعلی (1374). دیوان، ذبیح الله صاحبکار، قم: سایه.
دهلوی، بیدل (1386). کلیات، مصحح اکبر بهداروند،ج2، تهران: نگاه.
رستمیان، محمدعلی (1384). فنا و نیروانه،نشریه هفت آسمان، ش25: 228-189.
زرین‌کوب، عبدالحسین(1344). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
سجادی،جعفر ( 1383 ). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
سراج طوسی، ابونصر ( 1388).  اللمع فی التصوف، رینولد نیکلسون، ترجمه مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
شاهرودی، فاطمه و بهاریه، مریم (1389). تجسم نمادین نیروانا در معماری بودایی، فصلنامۀ هنرهای تجسمی نقش‌مایه، سال سوم، شماره6: 42-37.
شایگان، داریوش (1375). ادیان و مکاتب فلسفی هند،ج1، تهران: امیرکبیر.
شفیعی‌ کدکنی، محمدرضا (1384). نوشته بر دریا، تهران: سخن.
شمس‌الدین­محمد تبریزی (1386). مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرسی­صادقی، تهران: مرکز.
شیمل، آنماری (1377). ابعاد عرفانی اسلام، عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ضیایی، سید عبدالحمید(1388). بررسی تطبیقی فنا و نیروانا در آموزه های بودا،کاستاندا و مولانا، پژوهشنامه ادب حماسی،ش9: 275-258.
 
طاهری، حمید (1385). از توبه تا فنا و نمودهای آن، مجله دانشکده علوم انسانی سمنان، سال5، ش16:  78-61
عطار، فریدالدین (1370). تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.
عرب جعفری محمدآبادی، مهدی، شعبانزاده، مریم (1395). مقایسۀ مفهوم فنا در اندیشه های ابوسعید ابوالخیر و سهراب سپهری، مجله عرفانیات در ادب پارسی، شمارۀ27:  107-90.
قنبری،بخشعلی(1393). بررسی مقایسه ای نیروانه بودایی و فنا و بقا در دیدگاه مولوی، اطلاعات حکمت و معرفت، سال نهم، ش12: 27-22.
کازینز،ال.اس (1379). مفهوم نیروانه در آیین بودا، ترجمه علی رضا شجاعی، هفت آسمان، سال دوم،ش7: 110-99.
کلابادی، ابوبکر محمد(1371). التعرف، ترجمه محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
گراوند،سعید و مفاخری، لیلا (1396)، مهاسوکهه(لذت جاودانه) در آئین تنتره بودایی، پژوهشنامه ادیان، سال یازدهم، ش21: 132-111.
محمدبن منور میهنی (1371). اسرارالتوحید، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگاه.
مقدم پور، فاطمه( 1385). بررسی تطبیقی در مفهوم فنا و در عرفان اسلامی و نیروانه در آیین بودا، نامۀ انجمن، ضمیمۀ شماره5: 78-1.
هجویری، ابوالحسن­علی­بن­عثمان) 1392). کشف­المحجوب، مقدمه و تصحیح دکتر محمود عابدی، تهران: سروش.
Shah kazemi, Reza(2010).Common Ground between Islam and Buddhism,Fonsvitae-Jordan.
The Seekers Glossary Of Buddhism. (1998). Sutra Translation committee , USA: Vol. 42, No. 2: 141-155, Published by: BRILL.