بیت‌های شاهنامه در کتاب خلق‌الانسانِ بیان الحقِ نیشابوری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

 کهن‌ترین نسخۀ شاهنامه، مورخ 614ق از تاریخ اتمام سرایش آن (400ق) 214 سال فاصله دارد، ولی در این دوران، قطعات و بیت‌هایی از شاهنامه در برخی منابع کهن تاریخی و ادبی باقی مانده است. یکی از این منابع کهن،  کتابِ عربیِ خلق‌الانسان از بیان‌الحق نیشابوری (درگذشت: 521ق) در تفسیر آیه‌ای از قرآن است که 54 بیت پندآمیز از شاهنامه را نقل کرده است. در این جستار، این بیت‌ها با شاهنامۀ تصحیح جلال خالقی مطلق و نسخه‌های مبنای تصحیح او و برخی نسخه‌های دیگر و نیز کتاب اختیارات شاهنامه (تألیف: 474ق)سنجیده و دربارۀ برخی ضبط‌ها بحث شده است. یکی از نتایج این پژوهش این است که بیان‌الحق بیت‌های شاهنامه را نه از متن این منظومه که از اختیارات شاهنامه برگرفته است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Verses of Shahnameh in the Book of Khalq al-Insan by Bayan al-Haq Neyshabouri

نویسنده [English]

  • Abolfazl Khatibi
Assistant Professor, Academy of Persian Language and Literature, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The oldest version of the Shahnameh (The Epic of Kings) dates back to 614 AH, 214 years after the time of its completion at 400 AH. However, a variety of chapters and verses of the Shahnameh have been remained in some ancient historical and literary sources from this period. Among these is an Arabic book entitled Khalq al-Insan(The creation of Humans) by Bayan al-Haq Neyshabouri (died in 521 AH) which has quoted 54 instructive verses for the interpretation of a verse from the Holy Qur'an. The current study compares these verses to the Shahnameh edited by Jalal Khaleghi Motlagh and manuscripts used in his edition, some other copies as well as the book of Ikhtiarat Shahnameh (474 AH), and it discusses some records. Based on the research findings, Bayan al-Haq has derived the verses of Shahnameh from Ikhtiarat Shahnameh, not from the copy being studied.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Ferdowsi
  • Khalq al-Insan
  • Bayan al-Haq Neyshabouri
  • Ikhtiarat Shahnameh

مراجع

ـ ابوریحان بیرونی 1358، صیدنه، ترجمۀ کهن فارسی از: ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی، به‌کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، شرکت افست، تهران.
ـ ایرانشاه (ایرانشان) بن ابی­الخیر 1370، بهمن­نامه، به کوشش رحیم عفیفی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
ـ جیحونی، مصطفی 1379، مقدمۀ اختیارات شاهنامه (نک: علی بن احمد).
ـ حکیم، سیدمحمدحسین 1398، «ابیات فارسی در مجالس تفسیر قرآن در آغاز قرن ششم هجری در نیشابور، پژوهشی در کتاب خلق‌الانسان، تألیف بیان‌الحق نیشابوری (درگذشت: 521ق)»، گزارش میراث، دورۀ سوّم، ضمیمۀ شمارۀ 78-79 (پیاپی ضمیمه: 11)، بهار- تابستان 1396 (انتشار: بهار 1398).
ـ حافظ، شمس‌الدین محمد 1362، دیوان، به کوشش پرویز ناتل خانلری، خوارزمی، تهران.
ـ خالقی مطلق، جلال، 1389، یادداشت‌های شاهنامه (جلد یکم، با احتساب 8 جلد متن شاهنامه= جلد نهم)، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران.
ـ خالقی مطلق 1390، شاهنامه از دستنویس تا متن ، انتشارات میراث مکتوب، تهران.
ـ خالقی مطلق 1393، پیشگفتار شاهنامۀ فردوسی (2جلد) ، سخن، تهران.
   ـ دهخدا، علی­اکبر 1377،  لغت­نامه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
    ـ رشیدالدین فضل‌الله همدانی 1368، آثار و احیاء: متن فارسی دربارة فن کشاورزی، به‌کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران، تهران.
ـ علی بن احمد 1379، اختیارات شاهنامه (متنی گزیده از قرن پنجم) ، به کوشش مصطفی جیحونی و محمد فشارکی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
ـ عوفی، محمد، 1335ش، لباب‌الالباب، از روی چاپ ادوارد براون و محمد قزوینی، به کوشش سعید نفیسی، تهران، کتابخانه ابن‌سینا ـ کتابخانۀ حاج علی علمی.
ـ فردوسی، ابولقاسم 1377، شاهنامه، حاشیة ظفرنامة حمدالله مستوفی، چاپ عکسی از روی نسخة مورخ 807 هجری در کتابخانة بریتانیا،  زیر نظرِ نصرالله پورجوادی و نصرت‌الله رستگار ، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1377، وین، 1999.
ـ فردوسی، ابوالقاسم 1379، شاهنامۀ فردوسی همراه با خمسۀ نظامی، با مقدمۀ فتح‌الله مجتبائی، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران.
ـ فردوسی، ابوالقاسم 1386، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، 8 جلد (ج6 با همکاری محمود امیدسالار و ج7 با همکاری ابوالفضل خطیبی)، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران (8 جلد متن و سه جلد یادداشت‌های شاهنامه).
ـ فردوسی، ابوالقاسم 1389، شاهنامه، نسخه‌برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری (کتابخانۀ شرقی، وابسته به دانشگاه سن‌ژوزف بیروت، شمارۀ NC 43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلبی کاشانی، با مقدمۀ جلال خالقی مطلق، انتشارات طلایه، تهران.
ـ کمال‌الدّین اصفهانی، اسماعیل 1348، دیوان، به کوشش حسین بحرالعلومی، کتابفروشی دهخدا، تهران.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار