نقد تاریخی، ادبی و جغرافیایی حکایت «بویِ جویِ مولیان»

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران.

چکیده

سروده ابوعبدالله رودکی پس از 250 سال سکوت منابع تاریخی، ادبی و جغرافیایی در قرون چهارم، پنجم وششم هجری، خامۀ نگارش حکایت بوی جوی مولیان شد تا مشهورترین داستان روزگار سامانیان، ظاهراً به تأسی چکامۀ تهییج برانگیز هارون الرشید به خروج از شهر رقّه، آفریده شود و روزبروز بر معروفیت جهانی آن افزوده گردد. باید دقت نمود که فاعل، زمان و مکان روایتِ این قصیده، با حکایتِ چهارمقاله کاملاً متفاوتست. و با وجودی که دیگر منابع بر قصّۀ چهار مقاله صحّه نمی گذارند، لیکن نظامی عروضی، هنرمندانه این نقیصه را در کتاب خویش به قصد تبیین داستانی دلکش و سهواً با تحریف تاریخ و ادبیات جبران کرده است. باگذشت زمان، این حکایت نزد عوام و خواص آنچنان شُهره شده که دیگر کسی  یارای تفکیک حکایتِ نظامی، از روایتِ رودکی نیست.دراین مقاله با روش تحلیلی_توصیفی، تبیینی تازه از حکایت مذکور در سه ارزیابیِ جغرافیایی، تاریخی و ادبی ؛ با اتکای بر منابع اصلی این سه حوزه تبیین میگردد. بنابراین حکایتِ چهارمقاله، با غیبت چهارسالۀ امیرنصر از بخارا، و استقرار در هرات یا نیشابور، و ترسیم شخصیتی هوسباز از امیرنصر در روزگار رودکی منطبق نیست و صرفاً زاییدۀ تخیّلی دیده میشود که میتواند جایگاه خاندان سامانیان را مخدوش و تحریف نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Historical ‘literary and geographical Critique of the story of Buye Juye Mullian

نویسنده [English]

  • Javad Heravi
Assistant Professor of History, Azad University, Science and Research, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The poem of Abu Abdullah Roudaki, after 250 years of silence of historical, literary and geographical sources in the fourth, fifth and sixth centuries AH, became the material for writing the story of Buye Juye Mullian until the most famous story of Samanid era, apparently created by Harun and increase its global fame. It should be noted that the subject, time and place of the narration are completely different. And although other sources do not confirm the story of the four articles, Nezami has artistically compensated for this shortcoming in his book to explain a fascinating story and inadvertently distort history and literature. Over time, this anecdote has become so popular among the people and properties that no one can separate the military anecdote from Rudaki's.In this article, with a descriptive-analytical method, a new explanation of the anecdote in three geographical, historical and literary evaluations; Relying on the main sources, are explained. Thus, the anecdote of the four articles does not correspond to Amir Nasr's four-year absence from Bukhara, and his settlement in Herat or Neishabour, and the depiction of Amir Nasr in the Rudaki era, and is merely an imaginary offspring that can distort the Samanid dynasty.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Samanid
  • Rudaki
  • Bokhara
  • Juye Mulian
  • Nezami’s four articles
آقاگلزاده ،فردوس (1390) : «تحلیل اشعار رودکی و خیام با نگاه روانشناسی زبان»، فصلنامه سبک شناسی نظم و نثر فارسی، س4 ، ش3، پاییز ، پیاپی 13.
ابن اثیر، عزالدین  (1382) : تاریخ کامل ، ترجمه حمید رضا آژیر، تهران ، اساطیر ، ج11.
ابن اسفند یار (1366 ) : تاریخ طبرستان، به تصحیح عباس اقبال، تهران، پدیده خاور.
ابن مسکویه (1367) : تجارب الامم ، ترجمه علینقی منزوی، تهران، توس ، ج5 -6 .
ابن معتز، عبدالله (1419هـ/1998م): طبقات الشعراء المحدثین ،تحقیق عمر فاروق، بیروت،دارالارقم.
اسفزاری ، معین الدین (1338) : روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات ،تهران، دانشگاه تهران.
اکبری ، منوچهر (1388): رودکی سرآمد شاعران فارسی (مجموعه مقالات) ، تهران، خانه کتاب.
انصاری ، فاروق (1383) : هرات شهر آریا ، تهران ، وزارت امور خارجه .
ایمانیان ،حسین(1396): «دو چکامه ای که دو امیر را به وطن بازآورد»، فصلنامه پژوهش های ادبیات  تطبیقی، دانشگاه تربیت مدرس، دوره 5، بهار 96، ش 1 .
برتلس ، یوگنی. ا. (1374) : تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، هیرمند.
بزرگ بیگدلی ، سعید (1387) : رودکی پدر شعر فارسی، تهران، موسسه تحقیقات علوم انسانی.
بهمن بیگی، محمد ( 1389) :  بخارای من ایل من ، شیراز ، نوید .
بیهقی، ابوالفضل(1356): تاریخ بیهقی، تصحیح دکتر علی اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی.
پورنامداریان ، تقی ( 1380) : در سایه آفتاب ، تهران ، سخن .
جامی ، عبدالرحمن ( 1374) : بهارستان ، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران ، اطلاعات.
خرمشاهی، بهاء الدین ( 1368) : حافظ نامه ، تهران ، علمی و فرهنگی.
خواجه اُف ،شاه منصور (1396) : یک بیت پرنیان – مجموعه مقالات پژوهشگران تاجیک، تهران، اکو.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله(1375): تاریخ نیشابور ،ترجمه خلیفه نیشابوری، تصحیح شفیعی ، تهران، آگه .
خوانساری، محمد(1354) : «چند نکته در مورد چهار مقاله نظامی عروضی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ، س22 ،ش 1 .
دادجو، دره ( 1393) : «روایتی تازه از حکایت بوی جوی مولیان»، فصلنامه مطالعات نقد ادبی، دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد تهران، دوره 9، ش34، بهار .
دزفولیان، کاظم (بی تا) : بوی جوی مولیان ، تهران ، طلایه .
دولتشاه سمرقندی (1382) : تذکرة الشعراء ، تصحیح ادوارد براون، تهران ، اساطیر.
رحیمی، امین( 1388): « قصیده جوی مولیان و استقبال شاعران»، از کتاب مجموعه مقالات رودکی سرآمد شاعران فارسی، تهران ، خانه کتاب.
رضایی، احمد( 1389): «بررسی و تحلیل جایگاه مخاطب در عصر سامانی با تاکید بر اشعار رودکی و مقایسه آن با ادوار بعد»، دوفصلنامه علوم ادبی، دانشگاه قم، س3، ش5( پاییز و زمستان 1389).
رودکی سمرقندی ( 1373) : دیوان رودکی ، بر اساس نسخه سعید نفیسی و براگینسکی، تهران، نگاه.
 ریاحی، محمد امین ( 1379) : چهل گفتار در ادب و تاریخ و فرهنگ ایران ، تهران، سخن.
ریپکا ، یان ( 1354) : تاریخ ادبیات ایران، ترجمه عیسی شهابی ، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
زرین کوب، عبدالحسین (1372) : با کاروان حله ، تهران ، علمی .
سپانلو، محمدعلی (1393) :«بیت تازه یافت بوی جوی مولیان»، از کتاب پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران علمی و فرهنگی .
شمیسا، سیروس (1376) : سبک شناسی شعر ، تهران، فردوس.
شفق ، اسماعیل (1378) : بوی جوی مولیان ( نقد اجتماعی شعر دوره سامانیان) ، همدان ، نور علم .
شفق، اسماعیل (1390) : «قصیده بوی جوی مولیان در نیشابور سروده شده است نه هرات»، پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، س3، ش2 پیاپی 10، تابستان 90 .
طاهر جان اف، عبد الرحمان(1386): رودکی روزگار و آثار، ترجمه میرزا ملااحمد ، تهران ، امیر کبیر.
عوفی، محمد (1389) : لباب الالباب ، به کوشش ادوارد براون ، تهران، هرمس.
فرای، ریچارد(1365) : بخارا دستاورد قرون وسطی، ترجمه محمودمحمودی، تهران، علمی و فرهنگی.
فروزانفر، بدیع الزمان (1383) : تاریخ ادبیات ایران، بکوشش عنایت الله مجیدی، تهران، فرهنگ و ارشاد.
فروزانفر، بدیع الزمان (1382): مقاله های بدیع الزمان فروزانفر، بکوشش مجیدی، تهران، فرهنگ و ارشاد.
گردیزی، ابوسعید (1363): تاریخ گردیزی، به اهتمام عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب .
مستوفی، حمدالله (1364) : تاریخ گزیده ، باهتمام عبدالحسین نوایی، تهران ، امیرکبیر .
مستوفی، حمدالله (1377) : ظفرنامه ، زیرنظر نصرالله پورجوادی، تهران، مرکزنشردانشگاهی، 2ج .
ملا احمداُف ، میرزا (1395) : سیری در عالم ایرانشناسی، ویراسته جواد هروی، تهران، گلبرگ .
ملا احمداُف ،میرزا (1380): یاد یار مهربان (مرزهای شرقی شعرپارسی از ورارودان تا هند)، تهران، توس.
منهاج سراج جوزجانی(1363) : طبقات ناصری، به تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
میرزایف ، عبدالغنی (1958) : ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی، تحت نظر براگینسکی، استالین آباد، نشریات دولتی تاجیکستان .
نرشخی، ابوبکر(1363): تاریخ بخارا ،ترجمه ابونصرقباوی، تلخیص محمدبن زفر، تهران ، توس.
نظامی عروضی، احمدبن عمر(1393): چهار مقاله، به اهتمام محمد قزوینی، تهران، پیامبر.
نظامی عروضی، احمدبن عمر(1386): چهار مقاله، به اهتمام محمد معین، تهران، صدای معاصر.
نفیسی، سعید (1336): محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چ 2، تهران، امیر کبیر .
وزیری، احمد علی (1364) : تاریخ کرمان، باهتمام دکتر ابراهیم باستانی پاریزی، چ3، تهران، علمی .
هادی زاده ،رسول ( 1388): «افسانه و حقیقت بوی جوی مولیان»، فصلنامه رایزنی فرهنگی ایران در تاجیکستان، بهار، رودکی 22.
هروی، جواد (1380): تاریخ سامانیان عصر طلایی ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر.
هروی، جواد(1388): «رویکرد تازه ومتفاوت برحکایت بوی جوی مولیان»، پژوهشنامۀتاریخ، س4،ش15 .
همایون فرد، محمد صادق (1365) : کتا بشناسی رودکی، تهران، مرکز اسناد ومدارک علمی .
یاحقی ،محمدجعفر- مهدی سیدی(1378) : از جیحون تا وخش ، مشهد ، مرکز خراسان شناسی.
یوسفی، غلامحسین (1371) : یادداشت‌هایی در زمینه فرهنگ و تاریخ، تهران، سخن .
یوسفی ، غلامحسین (1379) : چشمه روشن ، تهران ، علمی .