بررسی زمینه‌های رشد خودکامگی در مدایح فارسی (از دورة سامانیان تا دورة سلجوقیان)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان، کاشان، ایران .

2 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان ، کاشان، ایران

چکیده

نظام سیاسی جامعة سنّتی ایران تا قبل از عصر مشروطه غالباٌ ساختاری استبدادی داشته است. در چنین جامعه‌ای پادشاه و کارگزاران او بدون التزام به هیچ قانونی بر اریکة قدرت و سلطنت تکیه می‌زده‌اند و کام دل خویش را از ملّت و رعیت می‌ستاده‌اند، لذا همة این حکومت‌ها در بدو تشکّل خود در جست­و­جوی جای پایی در جهت تحکیم بخشیدن به مقبولیت و مشروعیت خود بوده‌اند. نویسندگان در این پژوهش با روش تحلیل محتوا به بررسی زمینه‌های رشد خودکامگی در مدایح فارسیِ پنج شاعر پارسی‌گوی (رودکی، عنصری، فرخی، معزّی و انوری) در سه دورة سامانیان، غزنویان و سلجوقیان پرداخته‌اند، و با یادکرد زمینه‌ها و عوامل مؤثر، نشان  می‌دهند که چگونه دستگاه قدرت با همة نهادهای اجتماعی، دینی، فقهی، کلامی، تفسیری، روایی، ادبی و... ارتباط برقرار کرده و از همه عناصر باستانی و اسلامی و بعضاً باورهای اجتماعی و خرافی حاکم بر جامعه در جهت مشروعیت سیاسی، و در تحلیل نهایی در جهت پوشش نهادن بر خودکامگی خود بهره‌ برده است. در این تحلیل نقش عناصر ایدئولوژیک مثل اعتقاد به گزینش الهی سلطان و مقام ظلّ‌اللهی او، مجری قضا و قدر بودن سلطان، تأیید الهی و نصرت او،  بخت و دولت عالی سلطان و نیک اختری او از عوامل پررنگ‌تر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Roots of Authoritarianism Development in Persian Panegyrics: From the Samanids to the Seljuks Periods

نویسندگان [English]

  • Reza Ruhani 1
  • Abbas Shahali Ramshe 2
1 Associate Professor of Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, University of Kashan, Kashan, Iran
2 PhD student in Persian Language and Literature, University of Kashan, Kashan, Iran.
چکیده [English]

The political system of traditional Iranian society prior to constitutional era often had an authoritarian structure. In such a society, the king and his agents relied on the throne of power and monarchy without any law or rule, and abuse people to satisfy their desires.  All of these governments, therefore, at the beginning of their formation have sought to consolidate their credibility and legitimacy. In this study, the authors utilized content analysis method to examine the roots of authoritarian growth and its effective backgrounds and factors in Persian panegyrics of five Persian-speaking poets,i.e., Rudaki, Onsori, Farrokhi, Moezzi, Anvari, in the three periods of Samanids, Ghaznavids and Seljuks . The findings showed how the center of power and government has been connected with all social, religious, jurisprudential, theological, interpretive, hadith, and literary mechanisms and institutions. In addition, the finding revealed that the center of power has also used all the ancient and Islamic elements and some social and superstitious beliefs of the society for political acceptance and legitimacy, and finally for covering governments’ despotism and authoritarianism. In this analysis, the role of ideological elements, such as believing in the selection of the Sultan by God and his position as the God’s shadow on earth, the Sultan's role as the actor of fate, his divine approval and victory, luck and his goodness are among other influential factors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian panegyrics poem
  • Khorasani style panegyrist poets
  • Roots of authoritarianism
  • Political legitimacy
 قرآن کریم
ابن خلدون، عبدالرحمن (1369). مقدمة ابن خلدون، ترجمة محمدپروین گنابادی، جلد اوّل، چاپ هفتم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
اشعری، أبی‌الحسن علی‌بن‌اسماعیل (1955). کتابُ اللّمع فی الرَّدِّ علی اهلِ الزّیغِ وَ البدَع، صحّحه و قدّم له و علّق علیه الدکتور حموده غرابه، مصر: شرکت مساهمه مصریه.
آموزگار، ژاله (1386). زبان؛ فرهنگ و اسطوره، تهران: معین.
الماوردی، علی‌بن‌محمد و القاضی أبی‌علی محمد‌بن الحسین (1406هـ). الأحکام السُّلطانیّه، صحّحه و علق علیه محمد حامد الفقی. الطبعه‌ الثانیه: مکتب الأعلام الإسلامی.
انوری، علی‌ بن محمد (1372). دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس، جلد اول، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
‌باسورث، اِدموند کلیفورد (1372). تاریخ غزنویان، ترجمة حسن انوشه، جلد اول و دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
بارتولد، و. و (1358). خلیفه و سلطان و مختصری دربارة برمکیان، ترجمة سیروس ایزدی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
باقلانی، القاضی أبی‌بکر بن طیّب (2000). الإنصاف فِیما یَجب إعتقاده و لا یَجوز الجهلُ بِه، تحقیق و تعلیق و تقدیم محمد زاهد بن الحسن الکوثری، الطبعه الثانیه، قاهره: المکتبه الأزهریه للتراث.
پورعظیمی، سعید و مصطفی قهرمانی‌ارشد (1391). «پیش‌زمینه‌های استبدادپذیری در امثال فارسی»، نقد ادبی، سال پنجم، زمستان، ش 20، صص 73-98. 
تفتازانی، سعدالدّین مسعود بن ‌عمر (1393). عقاید نسفیّه و شرح آن، ترجمه و توضیح و تصحیح علی اصغر حلبی و همکاری مهناز صفایی، چاپ اوّل، تهران: زوّار.
تفضّلی، احمد (1364). مینوی خرد، چاپ دوّم، مشهد: توس.
جلالی‌مقدم، مسعود (1384). آئین زروانی، تهران: امیرکبیر.‌
جوینی، امام الحرمین (2009). کتابُ الإرشادِ إلی قَواطِعِ الأدلّه فی أصولِ الإعتقاد، ضبط و تحقیق الدکتور احمد عبدالرحیم السایح، المستشار توفیق علی وهبه، الطبعه الأولی، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
حلبی، علی‌اصغر، (1372). تاریخ اندیشه‌های سیاسی در ایران و جهان اسلامی، تهران: انتشارات بهبهانی.
خاتمی، سیدمحمد (1379). آیین و اندیشه در دام خودکامگی، چاپ سوم، تهران: طرح نو.
خرمشاهی، بهاء‌الدین (1373). حافظ‌نامه، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
دهخدا، علی‌اکبر (1373). لغت‌نامه، چاپ اول از دورة جدید، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رضاقلی، علی (1377). جامعه‌شناسی خودکامگی، تهران: نشر نی.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1374). دیوان، شرح و توضیح منوچهر دانش پژوه، تهران: انتشارات توس.
زِنر، آر. سی (1388). زروان یا معمای زرتشتی‌گری، مترجم تیمور قادری، تهران: انتشارات مهتاب.
زیباکلام، صادق (1382). ما چگونه ماشدیم؛ ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات روزنه.
سمرقندی، ابوالقاسم اسحاق بن محمد (1393). ترجمة سواد الأعظم، به اهتمام عبدالحیّ حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شاهنوشی، فروشانی مجتبی (1386). جامعه‌شناسی دموکراسی و استبداد، تهران: فصل نو.
شجاعی‌زند، علی‌رضا (1376).مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1385). صورخیال در شعر فارسی، چاپ دهم، تهران: آگاه.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1389)،. مفلس کیمیا فروش؛ نقد و تحلیل شعر انوری، چاپ چهارم، تهران: سخن.
شهرستانی، ابوالفتح محمّد بن عبدالکریم (1358). توضیح الملل (الملل و نحل)،تحریر نو مصطفی خالقداد هاشمی و مقدمه و حواشی و تصحیح و تعلیقات سید محمّد رضا جلالی نائینی، جلد اول، چاپ دوم، تهران: شرکت افست.
صفا، ذبیح‌الله (1369. حماسه‌سرایی در ایران، چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
طباطبایی، سید جواد (1372)،. درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران، چاپ سوم، تهران: انشارات کویر.
طباطبایی‌فر، سیدمحسن (1384). نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه، تهران: نشر نی.
ظهیری سمرقندی، محمدبن‌علی (1349). أغراض السیاسه فی أعراض الریاسه، به تصحیح و اهتمام جعفر شعار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عنایت، حمید (1378). نهادها و اندیشه‌های سیاسی در ایران و اسلام، با تصحیح و مقدمه صادق زیباکلام، چاپ دوم، تهران: انتشارات روزنه.
عنصری بلخی (1363). دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات چاپخانة سنایی.
غزّالی، أبی‌حامد محمدبن‌محمد (الف بی‌تا). الإقتصاد فی الإعتقاد، حقّقه و خرجَ أحادیث به شیخ محمدبن‌محمد ابوالعلا، مصر: مکتبه الجندی.
غزّالی، أبی‌حامد محمدبن‌محمد (ب بی‌تا). التّبر المَسبُوک فی نصیحه المُلوک، عرّبه عن الفارسیّه إلی العَربیه أحدُ تلامذته، مصر: مکتبه الکلیات الأزهریه.
غزّالی، أبی‌حامد محمدبن‌محمد (1367). نصیحه المُلوک، به تصحیح علّامه جلال‌الدین همایی، چاپ چهارم، تهران: مؤسسة نشر هما.
فتوحی، محمود (1392). «تعامل مولانا جلال‌الدین بلخی با نهادهای سیاسی قدرت در قونیه»، فصلنامة زبان و ادبیات فارسی، بهار، سال 21، شماره 74، صص 49-68.
فرخی سیستانی (1363). دیوان، به تصحیح محمد دبیرسیاقی، چاپ سوم، تهران: کتابفروشی زوّار.
قاضی‌مرادی، حسن (1382). در پیرامون خودمداری ایرانیان، تهران: اختران.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1376). استبداد دموکراسی و نهضت ملی، تهران: مرکز.
مصفّی، ابوالفضل (1366). فرهنگ اصطلاحات نجومی، چاپ دوم، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
معزّی، محمد بن عبدالملک (1362). کلیات دیوان امیر معزّی، با مقدمه و تصحیح ناصر هیری، تهران: نشر مرزبان.
نظام‌المُلک، ابوعلی حسن‎بن‌علی (1348). سیاستنامه (سِیَرالمُلوک)، به کوشش دکتر جعفر شعار، تهران: شرکت جشن سهامی کتاب‌های جیبی.
وزین‌پور، نادرپور (1374). مدح داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی، تهران: انتشارات معین.
هگل، گئورگ ویلهلم فردریش (1354). خدایگان و بنده، با تفسیر الکساندر کوژو، ترجمه و پیشگفتار حمید عنایت، تهران: خوارزمی.