بررسی و تبیین ضبط‌های چندگانۀ برخی ابیات در مجموعه اشعار رودکی با تکیه بر تصحیح نفیسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2 دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی دوره کارشناسی ارشد دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

3 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز اهواز، ایران.

چکیده

اشعار شاعران پارسی‌زبان به‌ویژه شعر شاعران حوزه‌ی خراسان، با توجّه به این‌که در کتاب‌های لغوی، بلاغی، تذکره‌ها، و نیزنسخه‌های خطّی از جمله: جُنگ‌ها، سفینه‌ها و ...  با تعدد ضبط‌ و صورت‌های متفاوت همراهند، باید با احتیاط  خاصّی، بررسی  شوند. از جمله‌ی این شاعران، رودکی سمرقندی است که مصححان و گردآورندگان اشعار وی، با استفاده از منابع متعدد، به تعداد اندکی از اشعار و ابیات پراکنده‌ی این شاعر، دست‌یافته‌اند. باوجود این، در برخی از چاپ‌های دیوان رودکی به‌ویژه چاپ دوّم محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی از نفیسی، برخی ابیات بنابه نظر مصحح یا دلایل دیگر، با صورت‌های دوگانه یا چندگانه‌ ضبط شده، که اغلب نتیجه‌ی تصحیف و تحریف کاتبان و مؤلفان منابع مستند اشعار رودکی هستند.این صورت‌های چندگانه‌ی ابیات، علاوه بر آن‌که نیازمند تصحیح انتقادی مجدد هستند، از آنجا که به عنوان ابیاتی مستقل وارد دیوان رودکی شده‌اند، می‌باید دوباره واکاوی و تبیین شوند. نگارندگان این  پژوهش، سعی دارند پس از بررسی مجدد منابع مستند اشعار رودکی، با استفاده از منابع چاپی و خطّی متعدد، ریشه‌ی تعدد در صورت‌های مختلف این ابیات را نشان دهند؛ سپس ایرادِ ورودِ برخی از این ابیات را به عنوان یک بیت مستقل از  رودکی در چاپ‌های مختلف دیوان وی به‌ویژه تصحیح نفیسی، برطرف سازند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining and Explaining the Multiple Recordings of Some Verses in Rudaki's Collection of Poems Based on Nafisi Correction

نویسندگان [English]

  • Zahra Nasiri Shiraz 1
  • Sajjad Dehghan 2
  • Nasrollah Emami 3
1 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz
2 M.A. Graduated of Department of Persian Language and Literature Shahid Chamran University of Ahvaz
3 Professor of Persian Language and Literature at Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]

The Persian poems by khorasani-style poets in different literary sources, including manuscripts, are required to be addressed with caution due to the variants associated with some of them. One of these poets is Rudki Samarqandi whose poems are collected by a number of editors. Yet, in some collections of his works (in particular, the 2nd edition by Saeed Nafisi) some verses have been included in variant forms- a practice rooted in inaccurate citation or negligence on the part of the editors. Now, because such poems are included in his collections as indepent and reliable poems, they need to be re-examined in a scholarly way. The present researchers have done their best (upon careful study of valid copies) to find the main cause/causes of existence of such variations; this has been followed by suggesting a number of ways to avoid any future inclusion in the next publications.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Rudaki
  • Divan
  • Nafisi
  • falsification
  • distortion
  • dictionaries
ادیبی،(1389)، عَجائب­اللُّغه(فرهنگ فارسی به فارسی)، به­تصحیح محمود مدبری، کرمان: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان.
ادیبی،(بی­تا)، عجایب­­اللّغه، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس، شماره2192.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(1897)، کتاب لغت فرس، به­سعی و اهتمام پاول هرن، برلین(شهر: گُتِنْگَن): مطبع دیتریخ.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(1312)، نسخۀ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان «مشکلات در پارسی دری» به­خطّ عبرت نائینی، کتابت شده از روی نسخه­ای به­تاریخ 766ق و کتابت حسام­الدین حافظ ملقب به­نظام تعریفا، کتابخانه مجلس، ش 5569.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(1314)، فرهنگ اسدی طوسی، کتابت اقل­السادات عبدالوهاب حسینی، کتابت از روی نسخه­ای به­تاریخ 721ق، کتابخانه مجلس، شمارۀ بازیابی۱۵۶۱۱.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(722ق)، لغت فرس، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملک، شمارۀ 5839.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(1319)، کتاب لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: مجلس، چاپ اول.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(1336)، لغت فرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد ،(1365)، لغت فرس«لغت دری»، تصحیح فتح الله مجتبایی و علی اشرف صادقی، تهران: خوارزمی، چاپ اول.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(721ه.ق)، لغت فرس اسدی طوسی(بخشی از سفینه تبریز)، کتابت ابوالمجدتبریزی، کتابخانۀ مجلس، ش14590.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(766ه.ق)، مشکلات پارسی دری، نسخۀ خطی لغت فرس کتابخانۀ ملّی تبریز به­شمارۀ1108.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(بی­تا[الف])، لغة الفرس (کتاب اللغة بالفارسیه)، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ایاصوفیه، شماره4743.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد،(بی­تا[ب])، فرهنگ حضرت صدرالافاضل ابومنصور علیّ­بن احمد الاسدیّ الطوسیّ، (بی­کا)، نسخۀ خطی متعلق به جلال­الدین همایی، کتابخانۀ ملّی ایران، شمارۀ20388، شمارۀ کتابشناسی ملی2688800.
اوحدی بلیانی، تقی­الدین محمد بن محمد،(1389)، عرفات­العاشقین و عرصات­العارفین، تصحیح ذبیح­الله صاحب­کار و آمنه فخر احمد، جلد3، تهران: میراث مکتوب.
تبریزی، محمد حسین­بن خلف،(1335)، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور،(1337)، فرهنگ رشیدی، به کوشش محمد عباسی، تهران: انتشارات کتابخانه بارانی.
ترجمۀ قرآن موزۀ پارس،(1355)، به­کوشش علی رواقی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تویسرکانی، محمد مقیم،(1362)، فرهنگ جعفری، تصحیح تحشیه و تعلیق سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
جاروتی، ابوالعلاء عبدالمؤمن،(1356)، فرهنگ مجموعةالفرس، به تصحیح دکتر عزیزالله جوینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جمال­الدین انجو، حسین بن حسن،(1359)، فرهنگ جهانگیری، به­کوشش رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
جُنگ خطّی،(بی­تا[احتمالاً قرن 11])، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران،(بی­کا)، شماره53-د.
حافظ اوبهی، سلطان علی هروی،(1365)،تحفةالاحباب، به کوشش فریدون تقی­زاده طوسی، نصرت­الزمان ریاضی هروی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
حافظ اوبهی، سلطان علی هروی،(1367)، لغتنامۀ تحفۀالاحباب، با مقدمه، تصحیح و تحشیۀ معاون سرمحقق حسین فرمند، چاپ اوّل، کابل: آکادمی علوم ج.ا.
حبیب­اللهی، محمد، (1353)، «چند واژۀ کهن از لابلای قرآن­های مترجم خطّی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، دوره اول، شمارۀ8، صص123-131.
حلیمی، لطف­الله،(بی­تا)، شرح بحرالغرائب، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس،(بی­کا)، شماره بازیابی861.
دهخدا، علی­اکبر،(1378)، لغت­نامۀ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
دهلوی، حاجب خیرات،(1352)، دستورالافاضل، به اهتمام دکتر نظیر احمد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
رادویانی، محمدبن عمر،(1949)، ترجمان­البلاغه، تصحیح احمد آتش، استانبول: چاپ­خانه ابراهیم خروس.
رازی، شمس­الدین محمد بن قیس،(1314)، المعجم فی معائیر اشعار عجم، تصحیح محمد قزوینی، تصحیح ثانوی مدرس رضوی، تهران، مطبعۀ مجلس.
رواقی، علی، (1399)، سروده­های رودکی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
رودکی، جعفربن محمد،(1373)، دیوان رودکی سمرقندی بر اساس نسخۀ نفیسی و ی.براگینسکی، چاپ اول، تهران: نگاه.
رودکی، جعفربن محمد،(1374)، دیوان رودکی، شرح و توضیح منوچهر دانش­پژوه، چاپ اوّل تهران: توس.
رودکی، جعفربن محمد ،(1378)، دیوان شعر رودکی (با شرح و توضیح)،پژوهش تصحیح و شرح جعفر شعار، چاپ اول، تهران: قطره.
رودکی، جعفربن محمد،(1386)، دیوان اشعار رودکی، تصحیح ویرایش و توضیح نصراالله امامی، چاپ اول، تهران: مؤسسـه تحقیقـات و توسعة علوم انسانی.
رودکی، جعفربن محمد،(1387)الف، دیوان اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی، متن علمی انتقادی با کوشش و اهتمام رسول هادی­زاده، دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی.
رودکی، جعفربن محمد،(1387)ب، دیوان رودکی، تصحیح و تشریح قادر رستم، ترجمۀ شاه­منصور شاه­میرزا، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
رودکی، جعفربن محمد،(1388)، دیوان اشعار رودکی، تصحیح و مقابلۀ نادر کریمیان سردشتی، تهران: بنیاد فرهنگی هنری رودکی.
رودکی، جعفربن محمد،(1389)، دیوان رودکی(به همراه شرح کامل دشواری­ها)، به کوشش منوچهر علی­پور، چاپ دوّم، تهران: تیرگان.
رودکی، جعفربن محمد،(1391)، دیوان رودکی(با توضیح و نقد و تحلیل اشعار)، کامل احمدنژاد، چاپ اوّل، تهران: کتاب آمه.
رودکی، جعفربن محمد،(1394)، دیوان رودکی «متن و شرح»، به اهتمام امیرحسین معینی، چاپ اوّل، تهران: طلایه.
رودکی، جعفربن محمد،(1396)،دیوان رودکی(1098 بیت به دست آمده تا امروز و شرح احوال وآثاراو)، تصحیح جهانگیر منصور، چاپ سوم، تهران: دوستان.
ریاحی، محمدامین،(1386)، کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، چاپ دوازدهم، تهران: علمی.
سروری کاشانی، محمد قاسم بن محمّد،(1338)، فرهنگ مجمع­الفرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی علمی.
شعوری، حسین­بن عبدالله،(1155)،فرهنگ شعوری(لسان­العجم)، چاپ سنگی، قسطنطنیه: دارالمطبعۀ معموره.
صادقـی، علی­اشـرف،(1372)، «اشـعار تـازۀ رودکـی». نشـردانش، شماره 76، صص 230-238.
صدیق حسن­خان، محمد صدیق،(1293)، تذکرۀ شمع انجمن، چاپ سنگی، ب‍اه‍ت‍م‍ام‌ م‍ح‍م‍د ع‍ب‍دال‍م‍ج‍ی‍د خ‍ان‌، ب‍م‍ب‍ئ‍ی‌: م‍طب‍ع‌ ش‍اه‍ج‍ه‍ان‍ی‌.
_____________،(1386)، تذکرۀ شمع انجمن، تصحیح و تعلیقات محمدکاظم کهدویی، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
فاروقی، اشرف­ابن شرف المذکر(807ق). لغات پهلوی (دانشنامۀ قدرخان)، نسخه­ی عکسی کتابخانه­ی مرکزی دانشگاه تهران، ش4638.
فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار(منسوب به قطران)،(1380)، تصحیح دکتر علی­اشرف صادقی، چاپ اوّل، تهران: سخن.
فیروزبخش، پژمان، (1393)، «ارغنده یا آرغده؟ (تصحیح واژه­ای در شاهنامه)»، زبان­ها و گویش­های ایرانی (ویژه­نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ4، صص93-116.
قواس غزنوی، فخرالدّین مبارکشاه،(1353)، فرهنگ قواس، به­تصحیح نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کریم­اف، عثمان،(1396)، «رودکی و بازسازی مثنوی سندبادنامۀ او»، یک بیت پرنیان(مجموعه مقالات پژوهشگران تاجیک پیرامون احوال و آثار رودکی)، تهیه و برگردان شاه­منصور خواجه­اف،تهران: مؤسسۀ فرهنگی اکو.
مبارک­شاه، محمد بن منصور بن سعید،(1346)، آداب­الحرب و الشجاعه، به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال.
ملااحمداف، میرزا،(1393)، پیرامون رودکی و رودکی­شناسان، تهران: علمی و فرهنگی.
منشی، نصرالله،(1389)، ترجمۀ کلیله و دمنه انشای ابوالمعالی نصرالله منشی، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
میرزایف، عبدالغنی،(1958)، ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی (تحت نظر ی. براگینسـکی)، استالین­آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
نخجوانی، هندوشاه،(1341)، صحاح­الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نفیسی، سعید،(1319)، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی، جلد3، چاپ اوّل، تهران: شرکت کتابفروشی ادب.
نفیسی، سعید،(1341)، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چاپ دوّم، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن­سینا.
نفیسی، سعید،(1382)، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چاپ اوّل، تهران: اهورا.
وطواط، رشید­الدین محمد،(1362)، حدایق­السحر فی دقایق­الشعر، به تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابخانۀ طهوری و کتابخانۀ سنائی.
وطواط، رشید­الدین محمد،(1985)، حدایق­السحر فی دقایق­الشعر، ت‍رج‍م‍ه‌ ان‌. ی‍و. چ‍ال‍ی‍س‍ووا، م‍س‍ک‍و: آک‍ادم‍ی‌ ع‍ل‍وم‌ ات‍ح‍اد ج‍م‍اه‍ی‍ر ش‍وروی‌، ب‍خ‍ش‌ ت‍اری‍خ‌.
وفایی، حسین،(1374)، فرهنگ فارسی(معروف به فرهنگ وفایی)، براساس نسخه­های خطّی موجود در چین، به­تصحیح تِن هوی جو، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
هدایت، رضاقلی­خان،(1288)، فرهنگ انجمن­آرای ناصری، به­اهتمام حاج سیداسمعیل کتابچی و اخوان فرزندان مرحوم حاج سید احمد کتابچی، اسلامیه، چاپ سنگی، طهران: کتابفروشی.