معمای یمن در بخش ساسانی شاهنامه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ ایران باستان در فرهنگستان زبان وادب فارسی.تهران، ایران.

چکیده

 یمن امروز در روزگار باستان چنین نامی نداشت و اگر دولت «حِمیَر» از حبشه شکست نمی‌خورد چه بسا این کشور را با نامی می‌شناختیم که از نام این دولت سرچشمه گرفته بود، همچنان‌که هاماوران در شاهنامه برگرفته از حمیر است. از سوی دیگر در شاهنامه یمن بارها به جایی اطلاق شده که ربطی به یمن امروزی ندارد؛ بررسی پادشاهی یزدگرد یکم در شاهنامۀ فردوسی نشان می‌دهد که دست‌کم در مقطعی از دورة ساسانی قلمروی حیره را یمن می‌نامیدند. برای توضیح این تناقض باید گفت که برخلاف انتظار واژۀ یمن در اصل یک واژۀ عربی نیست بلکه ریشۀ عبری دارد و در کاربردش به عنوان جاینام به معنی جنوب است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که منشأ اطلاق این جاینام به حیره و یمن امروزی وجود جامعة پرشمار و بانفوذ یهودیان در دو منطقۀ میانرودان و شبه‌جزیرۀ عربستان بوده‌ است. ضمن اینکه در هر دو منطقه یهودیان موفق به کسب نفوذ سیاسی شده بودند و در ایران یزدگرد یکم دختر پیشوای یهودیان ایران را به همسری برگزید. در این دوره نفوذ یهودیان در دربار ایران به حداکثر خود رسید که یکی از پیامدهای آن اقتباس اطلاق یمن به حیره در دیوان ساسانی و ورود آن به خداینامه بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Mystery of Yemen in Sassanid Section of the Shahnameh

نویسنده [English]

  • Farzin Ghafouri
Assistant Professor of History of Ancient Iran. Academy of Persian Language and Literature Tehran, Iran.
چکیده [English]

Yemen was not labeled as today in the ancient era and perhaps we might have known this country by a different name originated from Hemyar if it had not been defeated by Abyssinia, as like Hamavaran is originated from Hemyar in the Shahnameh (The Epic of Kings). Moreover, the Shahnameh severally attributes Yemen to a place having no relation with this country. The investigation of the reign of Yazdgerd I in the Shahnameh shows that at least at some point in the Sassanid period, the realm of Hirah was called Yemen. To resolve this paradox, we must consider that the word “Yemen” is not an Arabic term, it essentially belongs to Hebrew, especially as a toponym of the south. Based on the research findings, the toponym is originated from the large and influential Jewish community located in Arabian Peninsula and Upper and Lower Mesopotamia. In both regions, Jews succeeded to gain political influence; in the Persian Empire, Yazdgerd I married with the daughter of the Iranian Jewish leader. This period was accompanied with the highest political influence of the Jews into Persian Empire. One consequence was the adaptation of Yemen reference to Hirah in the Sassanid court and its entry into the Khodaynameh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • Historical Geography
  • Sassanids
  • Yemen
  • Hamavaran
  • Hirah

مراجع

 ابنخرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدا لله (1889)،المسالکوالممالک، تصحیح میخائیل یان دخویه، لیدن، بریل.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414)، لسان العرب، بیروت، دار صادر،  الطبعة الثالثة.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم بن محمد (2004)، المسالک و الممالک، تحقیق محمد جابر عبدالعال‏ حینى، قاهره، الهیئة العامة لقصور الثقافة.
اقتداری، احمد (1389)، «دانش جغرافیای دریایی فردوسی درست است»، آفرین‌نامه (پژوهشهای ایرانشناسی، جلد بیستم: مجموعه مقالات بزرگداشت استاد دکتر محمدامین ریاحی)، به خواستاری محمدرضا شفیعی‌کدکنی و ایرج افشار، به کوشش نادر مطلبی کاشانی، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1380)، تاریخنامة طبری، به تصحیح محمد روشن، تهران، سروش، چاپ سوم.
بنداری، فتح بن علی (1932)، الشاهنامه، تصحیح عبدالوهاب عزام،  قاهره، مطبعة دارالکتب المصریه.
تفضلی، احمد (1383)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، سخن، چاپ چهارم.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1900)،  غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم،  تصحیح و ترجمة زوتنبرگ، پاریس، چاپخانة ملی.
جُرّ، خلیل (1377)، المعجم العربی الحدیث (فرهنگ لاروس عربی ـ فارسی)، ترجمة سید حمید طبیبیان، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم.
خالقی مطلق، جلال (1386)، یادداشتهای شاهنامه (بخش سوم)، با همکاری ابوالفضل خطیبی و محمود امیدسالار، تهران، کانون فردوسی(مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی).
سیّدی فرخد، مهدی (1399)،  فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه، تهران، نشر نی. 
شهبازی، علیرضا شاپور (1389)، تاریخ ساسانیان: ترجمة بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسة آن با تاریخ بلعمی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
طبری، محمد بن جریر (1960)، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث.
غفوری، فرزین (1386)، «ارزش شاهنامه در گزارش نبرد انطاکیه»، نامۀ انجمن، سال هفتم،  شمارۀ یکم (ویژۀ  شاهنامه)، بهار1386.
ــــــــــــــــــــ (1397)، سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسرو انوشیروان، تهران، میراث مکتوب.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1424)، کتاب العین، تصحیح عبدالحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیه.
فردوسی، ابوالقاسم (1389)، شاهنامۀ فردوسی (دفتر هفتم)، به کوشش جلال خالقی‌مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران، کانون فردوسی(مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی)، چاپ سوم.
ــــــــــــــــــــ (1389)، شاهنامۀ فردوسی (دفتر ششم)، به کوشش جلال خالقی‌مطلق و محمود امیدسالار، تهران، کانون فردوسی(مرکز پژوهش حماسه‌های ایرانی وابسته به مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی)، چاپ سوم.
فرنبغ دادگی (1395)،  بندهشن، به گزارندگی مهرداد بهار، تهران، توس، چاپ پنجم.
فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب (1426)،  قاموس المحیط، بإشراف محمد نعیم العرقسوسی، مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرساله، بیروت، الطبعة الثامنة.
کریستنسن، آرتور امانوئل (1355)، کیانیان، ترجمة ذبیح الله صفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ چهارم.
مارکوارت، یوزف (1373)، ایرانشهربرمبنایجغرافیایموسیخورنی، ترجمة مریم میراحمدی، تهران، اطلاعات.
مسعود سعد سلمان (1339)، دیوان مسعود سعد سلمان، به تصحیح رشید یاسمی، تهران، انتشارات پیروز.
مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین (1365)،  التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد (1906)، أحسنالتقاسیمفىمعرفةالأقالیم، تصحیح میخائیل یان دخویه، لیدن، بریل، الطبعة الثانیة.
نولدکه، تئودور (1378)، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمة عباس زریاب خویی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب (1375)، به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
همدانی، ابی‌محمد حسن بن احمد بن یعقوب (1425)، کتاب الاکلیل من اخبار الیمن و انساب حمیر، صنعاء، وزارة الثقافة و السیاحة.
یاقوتحموى، یاقوت بن عبدالله (1995)، معجمالبلدان، بیروت، دار صادر، الطبعة الثانیة.
 
Benner, Jeff A. (2005), The Ancient Hebrew Lexicon of the Bible, virtualbookworm.com Publishing Inc.
Bosworth, C. E. (1999), The History of Al-Tabari (vol. V) : The Sāsānids, The Byzantines, The Lakmids and Yemen, translated and annotated by C.E. Bosworth, State University of New York Press.
Daryaee, Touraj (2002), Šahrestānīhā ī Ērānšahr, Mazda Publishers, Costa Mesa-California.
Edgell, Henry Stewart (2006). Arabian Deserts: Nature, Origin, and Evolution, Springer, Dordrecht.
Farnbagh Dādagī (1956), Zand-Ākāsīh: Iranian or Greater Bundahišn, Transliteration and Translation by Behramgore Tehmuras Anklesaria, Bom­bay.
Gesenius, William (1907),  A Hebrew and English lexicon of the Old Testament, based on the lexicon of William Gesenius as translated by Edward Robinson‏‫, Boston & New York, Houghton Mifflin Company.
Harris, Nathaniel & Parker, Steve (2005).Atlas of the World's Deserts, Taylor & Francis e-Library, New York.
Hoyland, Robert G. (2001), Arabia and The Arabs from the Bronze Age to the Coming of Islam, London and New York, Routledge.
Katzir, Yael (2009), “Jewish Women in Yemen”, Encyclopedia of the Jewish Diaspora, Edited by M. Avrum Ehrlich, Santa Barbara, ABC-CLIO.
Koehler, Ludwig & Baumgartner, Walter (2000), The Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament, Leiden, Brill.
McLaughlin, Raoul (2014), The Roman Empire and the Indian Ocean: The Ancient World Economy and the Kingdoms of Africa, Arabia and India, Barnsley, Pen & Sword Books Ltd.
Macdonald, M.C.A. (2009), “Arabs, Arabias and Arabic before Late Antiquity”, Topoi, No. 16.
Monchi-zadeh, Davoud (1975), Topographisch-Historische Studien Zum Iranischen Nationalepos, Deutsche Morgenländische Gesellschaft, Wiesbaden.
Newby, Gordon Darnell (1988), A History of the Jews of Arabia: From Ancient Time to Their Eclipse under Islam, University of South Carolina Press, Columbia.
Neusner, Jacob (2009), “Judeo-Persian Communities: iii. Parthian and Sasanian Periods”,  In : Yarshater , Ehsan (ed.), Encyclopædia Iranica (Vol. XV), Encyclopaedia Iranica Foundation, Bibliotheca Persica Press, New York.
 
Nöldeke, Theodor (1930), The Iranian National Epic or the Shahnamah, Translated by L. Bogdanov, Bombay.
Nyberg, Henrik Samuel (1974), A Manual of Pahlavi II, Wiesbaden, ‎Otto Harrassowitz.
O'Leary, De Lacy (1927), Arabia before Muhammad, London, Kegan Paul. 
 
Payne Smith, Robert (1902), A Compendious Syriac Dictionary, Edited byJessie Payne Smith (Margoliouth), Oxford, Clarendon Press.
Robin, Christian (2010), “Himyarite Kings on Coinage”, in: Coinage of the Caravan Kingdoms: Studies in Ancient Arabian Monetization, Edited by Martin Huth and Peter G. van Alfen, New York, The American Numismatic Society.
---------------- (2012), “Arabia and Ethiopia”, The Oxford Handbook of Late Antiquity, Edited by Scott Fitzgerald Johnson, New York, Oxford University Press.
The Holy Bible (1951), Containing the Old and New Testament, King James Version, New York‏‫, Oxford University Press‏‫.
Theophylact (1986), The History of Theophylact Simocatta, Translated by Micheal & Mary Whitby, Oxford.
Tobi, Yosef (1999), The Jews of Yemen: Studies in Their History and Culture, Leiden, Brill.
Widengren, Geo (1961), “The Status of the Jews in the Sassanian Empire”, Iranica Antiqua, vol. I, 1961.
Wolff, Fritz (1935), Glossar Zu Firdosis Schahname, Herausgegeben Von Der Notgemeinschaft Der Deutschen Wissenschaft In Verbindung Mit Der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft,  Berlin.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار