کارکرد فرهنگ و زبان عامه در تکوین گفتارنوشت‌های عرفانی (بر اساس معارف بهاء ولد، معارف ترمذی، معارف سلطان‌ولد)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 دانش آموختۀ گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

فرهنگ و زبان عامه مرزهایی مشترک و متداخل با ادب رسمی دارد و تعامل این دو حوزه با یکدیگر در تاریخ ادبی ما همواره وجود داشته­؛ اما در برخی جریان­های سبکی و فکری این تعامل پررنگ­تر بوده است. یکی از گونه­های نثر که پیوندی عمیق با ساحت زبان و فرهنگ عامه دارد گفتارهای شفاهی اهل عرفان است که برخی با نام «معارف» شهرت یافته­اند. نقش­پذیری از این ساحت تنها منحصر به استفادۀ زیبایی­شناسانه از چند عنصرِ متاثر از فرهنگِ زیستِ گوینده نیست؛ بلکه پیوندی استوار با روساخت و زیرساخت این آثار دارد. نوشتۀ حاضر به­روش توصیفی­تحلیلی و با هدف درک و شناسایی بهتر تعامل ادب رسمی و ادب عامه در حوزۀ ادب عرفانی به واکاویِ سه اثر معارف بهاء­ولد، معارف محقق­ترمذی و معارف سلطان­ولد پرداخته­است. جست­وجو در رشته­های درهم­تنیدۀ این متن­­ها با حوزه­های فرهنگ و زبانِ مردم و تحلیلِ بسترها و اجزایِ ساختِ تصاویر آفریده­شده افزون بر آشکار ساختن جزییاتی ارزشمند و گاه فراموش­شده از زبان و فرهنگ عامه و تحولات آن در گذر زمان، در فهم بهتر این متون و شناخت دقیق­تر ساختار اندیشگانی و فرهنگی گویندگان آن نیز سودمند بوده و رویکردهای مردم­گرایانۀ ایشان را هم پدیدار ساخته­است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Function of Public Language and Culture in the Evolution of Mystic Verbal Speeches )Based on Bahavalad Ma’arif, Tirmidhi Ma’arif, and Sultan Walad Ma’arif(

نویسندگان [English]

  • Fateme Gholami 1
  • Shima Parhizkar 2
1 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Shiraz University, Shiraz, Iran.
2 M.A. in Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Shiraz University, Shiraz, Iran.
چکیده [English]

Public culture and language have conventional and intersecting boundaries with formal literature, and the interaction between these two fields has always existed in our literary history. However, such interaction has been more salient in some intellectual trends and genres. One genre of prose that is deeply linked to the public language and culture is theosophists’ verbal speech, part of which is known as “Ma’arif”. The influence that the public language and culture has on these texts is not just limited to the aesthetic use of a few elements or the speakers’ lived culture.  Rather, it has a strong association with the substructure and superstructure of these works. The present research is an analytic-description study aimed at a better perception and identification of the interaction between formal and public literature in the area of mystical literature through analyzing three works of Baha valad Ma’arif, Burhan al-Din Muhaqqiq Tirmidhi Ma’arif, and Sultan Walad Ma’arif. Scrutiny into the text lines interwoven into the areas of public culture and language and analysis of the ground and elements of created pictures revealed precious and perhaps forgotten details about public language and culture and its development through time.  Furthermore, such analysis has been useful to understand these texts and to recognize the structure of their speakers’ thought and culture, besides disclosing their anthropological tendencies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Public culture and language
  • Mystic verbal speech
  • Baha valad Ma’arif
  • Tirmidhi Ma’arif
  • Sultan Walad Ma’arif
افراشی، آزیتا (1388)، ساخت زبان فارسی، تهران: سمت.
بختیاری، بهروز، تاج­آبادی، فرزانه (1390)، «مقولۀ اتباع در لغت­نامۀ دهخدا (یک بررسی مجدد)»، فصلنامۀ پژوهش­های زبان و ادبیات تطبیقی، دورۀ 3، ش 3، پیاپی 11، پاییز، صص 175- 192.
باقری‌خلیلی، علی‌اکبر (1383)، «باورهای عامیانۀ طبی در پاره‌ای از متون ادبی»، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران، سال چهارم، پاییز، شمارۀ 14، صص 13-28.
بهاء­ولد، محمدبن‌حسین خطیبی‌بلخی (1352)، معارف، به اهتمام بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: اداره نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
پورمظفری، داوود (1390)، «گفتارنوشت­های صوفیان بازشناسی یک گونۀ نوشتاری»، فصل­نا­مۀ علمی پژوهشی نقد ادبی، سال 4، شمارۀ 15، صص 31-60.
پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی فرهنگی.
جعفری قنواتی، محمد (1394)، درآمدی بر فولکلور ایران، تهران: جامی.
جعفری، مجید (139۰)، آداب و رسوم و باورهای عامیانه در مثنوی مولوی، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم.
حق­شناس، علی­محمد (1356)، آواشناسی، تهران: آگاه.
حق­شناس، علی­محمّد (1379)، «فرهنگ فارسی عامیانه یا گفتاری، کدام؟»، نشر دانش، دورة 17، شمارۀ 96، صص 59- 65.
دبیرمقدم، محمد، ملکی، سیما (1395). «تحلیل صوری و معنایی فرآیند تکرارِ کامل در زبان فارسی»، مجلۀ علمی-پژوهشی زبان­شناسی و گویش­های خراسان، دانشگاه فردوسی مشهد، سال هشتم، شمارۀ پیاپی 14، بهار و تابستان، صص 1-23.
ذوالفقاری، حسن (1388)، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج اول، تهران: معین.
ذوالفقاری، حسن (1394)، زبان و ادبیات عامۀ ایران، تهران: سمت.
رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع نثر فارسی، تهران: سمت.
زرین‌فکر، مژگان و صالحی‌نیا، مریم و مهدوی، جواد (1393)، «استعارۀ مفهومی رویش در معارف بهاءولد»، دوفصلنامۀ علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء، شمارۀ 9، صص 137-146.
سرکاراتی، بهمن (1350)، «پری: تحقیقی در حاشیۀ اسطوره­شناسی تطبیقی»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 97، 98، 99 و 100، صص 1-32.
سعیدی، علی (1388)، باورهای عامیانه در غزلیات شمس. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه رازی.
سلامت باویل، لطیفه (1397)، «بازتاب فرهنگ عامه در غزلیات شمس»، مطالعات نقد ادبی، دورۀ 13، شمارۀ 48، صص 33- 58.
سلطان­ولد، محمدبن‌محمد (1377)، معارف، به‌کوشش نجیب مایل­هروی، تهران: مولی.
شایگان، داریوش (1389)، ادیان و مکتب­های فلسفی هند، 2 ج، تهران: امیرکبیر.
شکوری‌زاده، ابراهیم (1362)، «هواشناسی عامیانه در خراسان»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، 3 و 4، ص 170.
شمیسا، سیروس (1387)، بیان، چ 3، تهران: میترا.
شیری، قهرمان (1388)، «فرهنگ شفاهی در حدیقۀ سنایی»، دوفصلنامۀ علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، شمارۀ 2، صص 152-158.
طاهری، سعید و طاهری، قدرت­الله (1399)، «تقسیم­بندی نوین کنایه در محور زبانی»، دو فصلنامۀ علمی-پژوهشی کهن­نامۀ ادب پارسی، سال یازدهم، شمارۀ اول، بهار و تابستان 99، 165- 183.
غلامرضایی، محمد (1388)، سبک­شناسی نثرهای صوفیه: از اوایل قرن پنجم تا اوایل قرن هشتم، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.  
فتوحی رودمعجنی، محمود (1386)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
فرشیدورد، خسرو (1386)، فرهنگ پیشونده و پسوندهای زبان فارسی، تهران: زوار.
فروزانفر، بدیع‌الزمان (1333)، رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال­الدین مشهور به مولوی، تهران: زوار.
فولادی، علیرضا (1389)، زبان عرفان، چ 3، تهران: سخن.
کریمی­قهی، منصوره (1397)، «اِتباع در زبان و ادب فارسی»، دو فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال 26، شمارۀ 85، پاییز و زمستان، صص 115- 134.
کسروی، احمد (بی‌ تا)، کافنامه، گردآوری یحیی ذکاء. بی‌ جا، بی ­نا.
کلباسی، ایران (1371)، ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ماهوتیان، شهرزاد (1378)، دستور زبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی، ترجمۀ مهدی سمایی، تهران: نشر مرکز.
مایر، فریتس (1382)، بهاءولد، زندگی و عرفان او، ترجمۀ مریم مشرف، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مباشری، محبوبه (1389)، فرهنگ عامه در مثنوی، تهران: نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: سازمان چاپ و انتشارات.
محقق­ترمذی، سید بهاءالدین (1377)، معارف، تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدی­وایقانی، کاظم (1391)، سیدبرهان‌الدین مرشد مولانا، کرج: نجم کبری.
ناتل خانلری، پرویز (1372)، دستور تاریخی زبان فارسی، تهران: توس.