تأملی در چند اصطلاحِ «قمار» با تأکید بر دیوان خاقانی‌شروانی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

خاقانی­شروانی از جمله شاعرانی است که در مقایسه با سایر سخنوران، بیشترین استفاده را از ظرفیت­های زبان برده­است. یکی از شگردهای شعری وی در تصویرسازی و مضمون­پردازی­های شاعرانه، بهره­گیری از عناصر قمار و اصطلاحات مرتبط با دو بازی «نرد» و «شطرنج» است؛ به­گونه­ای که می­توان وی را چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی، برجسته­ترین سخنگوی پارسی در این زمینه قلمدادکرد. با وجود کوشش­های بسیار از سوی شارحان و خاقانی­پژوهان، بیشترِ این مصطلحات به درستی و با دقت درک و تبیین نشده­است. در این پژوهش، با بهره­گیری از شواهد درون­متنی و برون­متنی، برخی از این عبارات و واژگان، نظیرِ «کعبتین وامالیدن»، «دو شش را دو یک شمردن» و «عری»، بررسی و تحلیل شده­؛ و در ضمنِ دستیابی به نکاتی نویافته در خصوص لوازم، قواعد و کیفیت نرد و شطرنج باختن قدما؛ شرح دقیق و صحیحی از ابیات مورد نظر به دست داده­شده­­­است. در توضیح یک مورد نیز (مقامری­صفت) شیوه­ای از رسم­الخط کهن در استنساخ دستنویس­های دیوان خاقانی، همراه با ارائة شواهد متعدد، شناسایی و معرفی شده­است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Contemplation on some gambling terms emphasis on Khāghāni Sharvāni's Divān

نویسندگان [English]

  • Mansoor Sadat ebrahimi
  • Amir Soltanmohamadi
Ph.D. of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Khāqāni Sharvāni, is one of the Persian poets who, compared to other poets, has made the most use of the capacities of language. One of his artistic techniques in poetic illustration and theme making, is the use of gambling elements and terms related to the two games "backgammon" and "chess"; in a way that he can be considered as the most prominent Persian poet in this field, both quantitatively and qualitatively. Despite many efforts by scholars and commentators of Khāghāni's Divān, most of these terms have not been properly understood and explained. In this study, based on the use of in-text and out-of-text evidence, some of these phrases and words has been reviewed and analyzed; and while gaining new insights into the rules, and quality of the old backgammon and chess game; an accurate and correct interpretation of the verses is provided.In the explanation of one case, a method of old writing style in scribing the manuscripts of Khāghāni's Divān, along with providing numerous evidences, has been identified.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khāqāni
  • Poetry
  • Backgammon
  • Chess
  • Gambling
قرآن کریم(1375). چاپ بهاء­الدین خرمشاهی، تهران، جامی­- نیلوفر
آملی، شمس­الدین­(1381)، نفائس­الفنون فی عرایس­العیون، چاپ ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیّه.
ابن­اثیر، مبارک­بن­محمد(1367)، النهایه فی غریب­الحدیث­و الأثر، چاپ طاهر احمدالزاوی؛ محمود محمدالطناحی، قم، اسماعیلیان.
ابن­منظور، محمدبن­مکرم(1414)، لسان­العرب، بیروت: دار صادر.
اخسیکتی، اثیرالدین(1389)، دیوان، چاپ رکن­الدین همایون­فرخ، تهران: اساطیر.
استعلامی، محمد(1387)، شرح قصاید خاقانی، تهران: زوار.
اسماعیل­بن­عباد، صاحب(1414)، المحیط فی اللغه، چاپ محمدحسن آل­یاسین، بیروت: عالم­الکتب.
انوری، محمدبن محمد(1389)، دیوان، چاپ سعید نفیسی، تهران: نگاه.
برزگرخالقی، محمدرضا(1390)، شرح دیوان خاقانی، جلد اول، تهران: زوار.
------(1397)، شرح دیوان خاقانی، جلد دوم، تهران: زوار.
تاریخ سیستان(1392)، چاپ محمدتقی بهار، تهران: معین.
ترکی، محمدرضا(1394) نقد صیرفیان، تهران: سخن.
------(1398)، سرّ سخنان نغز خاقانی، تهران: سمت.
تفضلی، ابوالقاسم(1394)، تخته­نرد، تقدیر یا تدبیر؟، تهران: عطائی.
جمال­الدین­اصفهانی(1379)، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران: نگاه.
جوینی، عطاملک(1386)، تاریخ جهانگشای جوینی، چاپ شاهرخ موسویان،تهران، دستان.
حافظ، شمس­الدین­محمد(1362)، دیوان، چاپ پرویز ناتل­خانلری، تهران: خوارزمی.
خاقانی، افضل­الدین(1357)، تحفه­العراقین.چاپ یحیی قریب.تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
------(1384)، منشآت، چاپ محمد روشن، تهران: دانشگاه تهران.
------(1385)، دیوان. چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
------(1387)، تحفه­العراقین، چاپ علی صفری­آق­قلعه، تهران: میراث مکتوب.
------(1389)، دیوان، چاپ علی عبدالرسولی، تهران: سنایی.
خواجوی­کرمانی(1369)، دیوان، چاپ احمد سهیلی­خوانساری، تهران: پاژنگ.
دهخدا، علی‌اکبر(1336)، لغت‌نامه. تهران: مجلس شورا.
------(1395)، امثال و حکم، تهران: یاقوت کویر.
راغب­اصفهانی(1374)، مفردات الفاظ قرآن، چاپ سیدغلامرضا خسروی­حسینی، تهران: مرتضوی.
 ------(1999)، محاضَرات­الادباء و محاوَرات­الشعراء و البلغاء، چاپ عمرالطبّاع، بیروت: دار الارقم­بن ابی­الارقم.
راوندی،محمدبن­علی(1364)، راحه­الصّدور و آیه­السّرور، چاپ محمداقبال، تهران: امیرکبیر.
زنجانی، برات(1394)، خاقانی شروانی نکته­ها از گفته­ها، تهران: امیرکبیر.
سجادی، ضیاءالدین(1384)، برگزیدة اشعار خاقانی شروانی، تهران: علمی و فرهنگی.
------(1389)، فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی، تهران: زوّار.
سلطان­محمدی، امیر؛ سادات­ابراهیمی، سیدمنصور(1395)، «شرح و تحلیل بیتی دشوار از خاقانی-به­پنج انامل به فتح باب سخن»، کهن­نامة ادب پارسی، سال7، ش1، صص73-87.
سلمان­ساوجی(1389)، کلیات، چاپ عباسعلی وفایی، تهران: سخن.
سنایی‌غزنوی(1397)، حدیقه­الحقیقه­و­شریعه­الطریقه،چاپ محمدجعفر یاحقی؛ سیدمهدی زرقانی، تهران: سخن.
شکوری، محمدجان و همکاران(1385)، فرهنگ فارسی تاجیکی، چاپ محسن شجاعی، تهران: فرهنگ معاصر.
طایفی، شیرزاد؛ رمضانی، مهدی(1400)، «بازخوانی انتقادی شروح آثار خاقانی و نظامی با تکیه بر برخی از اصطلاحات بازی­های نرد و شطرنج»، متن­شناسی ادب فارسی، سال58، ش2، پیاپی50، صص32-50.
ظهیرفاریابی(1381)، دیوان، چاپ امیرحسن یزدگردی، تهران: قطره.
ظهیری­سمرقندی(1948)، سندبادنامه، چاپ احمد آتش، استانبول: وزارت فرهنگ.
قره­بگلو، سعید(1395)، ساقی به یاد دار، تهران: آیدین.
قره­بگلو، سعید؛ رمضانی، مهدی(1398)، «پیرامون چند بیت از خاقانی»، جشن­نامة دکتر سیروس شمیسا، چاپ یاسر دالوند، تهران: کتاب سده، 685-690.
قزوینی، محمدصالح(1396)، نوادر، چاپ احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
کزازی، میرجلال‌الدین(1392)، گزارش دشواریهای دیوان خاقانی، تهران: مرکز.
کلباسی، ایران(1370)،  فارسی اصفهانی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
گلچین­معانی، احمد(1355)، «بازی­های برد و باختی در قرن سیزدهم»، هنر و مردم، دوره 14، ش 164، صص28-45.
لامعی­گرگانی(1394)، دیوان، چاپ سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران: تیسا.
ماحوزی، مهدی(1392)، آتش اندر چنگ، تهران: زوار.
ماهیار، عباس(1394)، برگزیده­ای از دیوان خاقانی، تهران: سمت.
مختاری، عثمان(1391)، دیوان، چاپ جلال­الدین همایی، تهران: علمی و فرهنگی.
معدن‌کن، معصومه(1395)، بزم دیرینه‌عروس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
معین، محمد(1369)، حواشی دکترمحمد معین بر اشعار خاقانی­شروانی، چاپ سیدضیاءالدین سجادی، تهران: پاژنگ.
----- (1394)، اضافه، چاپ مهدخت معین، تهران: صدای معاصر.
منشی، نصرالله(1345)، کلیله و دمنه، چاپ مجتبی مینوی­، تهران: دانشگاه تهران.
مولوی، جلال­الدین­محمد(1386)، مثنوی معنوی، چاپ محمدعلی موحد، تهران: هرمس.
مهدوی­فر، سعید(1395)، فرهنگنامة صور خیال در دیوان خاقانی، تهران: زوار.
میرزنده­دل، احمد(1394)، تجلّی شطرنج در ادب پارسی، تهران: فرزین.
نجم­رازی(1381) مرموزات اسدی در مزمورات داودی، چاپ محمدرضا شفیعی­کدکنی: تهران، سخن.
وراوینی، سعدالدین(1393)، مرزبان­نامه، چاپ محمدبن­عبدالوهاب قزوینی، تهران: پیامبر.