معمای خیام (دلایلی تازه برای اثبات یکی بودن خیام فیلسوف و دانشمند با شاعر رباعیات)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گنبد کاووس.گنبد کاووس، ایران.

چکیده

یکی از اصلی­ترین ابهام­ها در کارنامۀ خیام­پژوهی، انتساب یا عدم انتساب رباعیات به این فیلسوف نیشابوری­ست. از نظر مخالفانِ انتساب رباعیات به خیام، یکی دانستن سرایندۀ آنها با خیام فیلسوفِ متدیّن، اجتماع نقیضین و محال است. نتیجۀ چنین باوری ادعای وجود دو خیام و ایجاد تقابل (فیلسوفی عقلانی و شاعری عشرت­طلب) میان آنهاست؛ در یک طرف فیلسوفی فرزانه قرار دارد که تمام عمر در مفاهیم فلسفی مستغرق است و در طرف دیگر شاعری که جز عیاشی سودایی ندارد.اما این تقابل در برخورد با آثار خیام و گزارش­های به جای مانده دربارۀ خیام تاب مقاومت ندارد، زیرا نه تنها در آثار خیام و گزارش هم­روزگارانش نکته­هایی چون بودن در میان مجلسِ عشرت و اشاره به بی­غرض بودن آفرینش دیده می­شود که تصویر ایده­آل فیلسوفِ متدینِ خردگرا را آلوده می­سازد، بلکه در محتوا و ساختار رباعیات نیز عقلانیتی حضور دارد که انتساب آنها را به یک شاعر عشرت­طلب ناممکن می­سازد. وجود این تناقض­ها در دو سوی تقابل مذکور تقابل ساخته­شده را از درون فرو می­­ریزد و با نفی شاعران مجعول، احتمال انتساب رباعیات به خیام را افزایش می­دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Khayyam's riddle (New reasons to prove that Khayyam, a philosopher and scientist, is the poet of quatrains)

نویسنده [English]

  • Mona Ali madadi
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Gonbad Kavous University،Gonbad Kavous,Iran.
چکیده [English]

One of the main ambiguities in Khayyam's research record is the attribution or non-attribution of quatrains to this Neyshabour philosopher. According to the opponents of attributing the quatrains to Khayyam, to equate their poet with Khayyam, a religious philosopher, is a community of contradictions and impossibilities. The result of such a belief is the claim of the existence of two Khayyams and the creation of a confrontation (rational philosopher and twentieth-century poet) between them; On one side is a wise philosopher who is immersed in philosophical concepts for the rest of his life, and on the other side is a poet who has no desire except luxury.But this confrontation does not resist dealing with Khayyam's works and the surviving reports about Khayyam Tab, because not only in Khayyam's works and the reports of his contemporaries, points such as being in the House of Ishrat and referring to the disinterestedness of creation have been seen. It may contaminate the ideal image of the rationalist religious philosopher, but there is also a rationality in the content and structure of the quatrains that makes it impossible to attribute them to a twentieth-century poet. The existence of these contradictions on both sides of the above-mentioned confrontation destroys the constructed confrontation from within and increases the possibility of attributing the quatrains to Khayyam by denying the fictitious poets.

کلیدواژه‌ها [English]

  • quatrains
  • Khayyam
  • rationality
  • structure
  • content
فهرست منابع:
ـ ابراهیمی دینانی، غلامحسین، 1383، «حکیم عمر خیام و مسأله واحد و کثیر» چاپ­شده در می و مینا: سیری در زندگی و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری، به کوشش علی دهباشی، تهران: هنرسرای گویا.
ـ ــــــــــــــ ، 1389، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، جلد اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ اخوان­ثالث، مهدی، 1376، بدعت­ها و بدایع نیما یوشیج، تهران: زمستان.
ـ امن­خانی، عیسی، 1385، «جایگاه قالب­های کلاسیک در اندیشۀ نوگرای نیما» چاپ­شده در فصلنامۀ پژوهش­های ادبی، شمارۀ 11، بهار 1385.
ـ امین رضوی، مهدی، 1387، صهبای خرد: شرح احوال و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
ـ بیهقی، ابوالحسن زید، 1350 ه.ق. تاریخ الحکما/ دره الاخبار و لمعه الانوار یعنی ترجمۀ تتمۀ صوان­الحکمه، تصحیح محمد شفیع، لاهور:  بی­نا.
ـ پورنامداریان، تقی، 1383، «خیام از نگاهی دیگر» چاپ­شده در مجلۀ مطالعات و تحقیقات ادبی، سال 1، شمار 1 و 2.
ـ جعفری، محمدتقی، 1375، تحلیل شخصیت خیام، تهران: کیهان.
ـ خاتمی، احمد و همکاران، 1389، از ساختار معنادار تا ساختار رباعی/ نگاهی جامعه­شناختی به ارتباط میان جهان­بینی عصر رودکی با ساختار رباعی، چاپ­شده در فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 16.
ـ خیام، عمر بن ابراهیم، 1390، رباعیات خیام، به تصحیح محمد علی فروغی و قاسم غنی، تهران: اساطیر.
ـ ـــــــــــــ ، 1367، رباعیات خیام: طربخانه، گردآورنده یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، تصحیح جلال­الدین همایی، تهران: هما.
ـ ـــــــــــــ ، 1377، دانشنامه خیامی/ مجموعه رسائل علمی، فلسفی و ادبی، به اهتمام رضازاده­ملک، تهران: علم و هنر/ صدای معاصر.
ـ خیام، مسعود (1379)، خیام و ترانه­ها، تهران: فکر روز.
ـ دشتی، علی، 1377، دمی با خیام، زیر نظر مهدی ماحوزی، تهران: اساطیر.
ـ دولتشاه سمرقندی (1382)، تذکره­الشعرا، تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1379)، عمر خیام، تهران: طرح نو.
ـ رازی، نجم­الدین، 1386، مرصادالعباد الی المعاد، تصحیح محمد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ رشیدی تبریزی، یار احمد بن حسین (1367)، رباعیات خیام: طربخانه، به تصحیح جلال­الدین همایی، تهران: هما.
ـ رضازادۀ ملک، رحیم (1377)، عمر خیام، تهران: قافله سالار دانش.
ـ شفیعی­کدکنی، محمدرضا، 1385، «اخوان، ارادۀ معطوف به آزادی» چاپ­شده در باغ بی­برگی: یادنامۀ مهدی اخوان ثالث، به اهتمام مرتضی کاخی، تهران: زمستان.
ـ ـــــــــــــــــ ، 1391، رستاخیز کلمات/ درس­گفتارهایی دربارۀ نظریۀ ادبی صورتگرایان روس، تهران: سخن.
ـ شمس تبریزی، 1377، مقالات، با تصحیح و تعلیقات محمد موحد، تهران: خوارزمی.
ـ شمیسا، سیروس (1374)، سیر رباعی در شعر فارسی، تهران: فردوس.
ـ صدیقی نخجوانی، رضا (1320)، خیام­پنداری و پاسخ به افکار قلندرانۀ او، تبریز، بی­نا.
ـ عوفی، محمد (1361)، لباب­الالباب، ج2، از روی چاپ پروفسور براون، با مقدمه و تعلیقات علامه محمد قزوینی، تهران: فخر رازی.
ـ فرّوخ، عمر، 1381، عقاید فلسفی ابوالعلا، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ فروزانفر، بدیع­الزمان (1351)، «قدیم­ترین اطلاع از زندگی خیام»، چاپ­شده مجموعه مقالات و اشعار فروزانفر، به کوشش عنایت­الله مجیدی، تهران: دهخدا.
ـ قنبری، محمدرضا (1389)، خیام­نامه: روزگار، فلسفه و شعر خیام، تهران: زوار.
ـ مارکوس اورلیوس، 1398، تأملات، ترجمۀ عرفان ثابتی، تهران: ققنوس.
ـ محیط­طباطبایی، محمد (1370)، خیامی یا خیام، تهران: ققنوس.
ـ میرافضلی، علی، 1382، رباعیات خیام در منابع کهن، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـ نظامی عروضی، احمد (1385)، چهار مقاله، تصحیح محمد قزوینی، تهران: زوار.
ـ هشترودی، محسن (بی­تا) «خیام یا شاعر ریاضی­دان»، چاپ­شده در 19 مقاله دربارۀ عمر خیام نیشابوری، گردآورنده حسن نظریان، ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان با همکاری مرکز نیشابورشناسی، بی­جا.
ـ یوسفی، غلامحسین ‌(1373)، چشمۀ روشن، تهران: علمی.