معرّفی فرهنگِ مصرّحةالأسماء

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه فرهنگ‌نویسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران.

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

4 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

مصرّحةالأسماء فرهنگ دوزبانۀ عربی به فارسی اثر لطف‌اللّه بن ابی‌یوسف حلیمی، فرهنگ‌نویس و لغت‌شناس عثمانی‌تبار قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری قمری است. این کتاب که در سال 872 ق تألیف شده‌ است، قریب به 17112 مدخل دارد که با احتساب معادل‌های ترکی برخی از مدخل‌های آن – حدود ۷۰۰ مدخل – می‌توان آن را به‌نوعی فرهنگ سه زبانۀ عربی – فارسی – ترکی قلمداد نمود و با توجه به پیدایش این نوع فرهنگ‌ها در قرن نهم می‌توان آن را جزو اولین کتاب‌ها در این زمینه برشمرد. علاوه بر این ویژگی که خود تنوّع زبان تعریف را به همراه دارد، از دیگر وجوه امتیاز این کتاب می‌توان به این موارد اشاره نمود: ارائۀ تعریف‌های جامع و کامل برای برخی از مدخل‌ها، متمایز از دیگر فرهنگ‌های مشابه؛ ضبط مشکول برخی معادل‌های فارسی و گاه ترکی که نمایانگر تلفظ کهن لغات یا لهجۀ محلی یا ترکی آن‌هاست؛ استعمال برخی از تلفظ‌های دیگر و نادر لغات که بیانگر تحولات و دگرگونی‌های آوایی آن‌هاست؛ آوردن لغات و ترکیبات شاذ و نادر؛ ضبط واژگان تخصصی طب.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Introduction of Mosarrahat ul-asmā’ dictionary

نویسندگان [English]

  • Masume Aminiyan 1
  • Fatemeh Koopa 2
  • Hoseyn Yazdani 3
  • Morteza Haji Mazdarani 4
1 Faculty member, Lexicography Department, Academy of Persian Language and Literature, Tehran, Iran.
2 Professor ‚Department of Persian Language and Literature‚ Payam Noor university‚ Tehran‚ Iran.
3 Associate Professor ‚Department of Persian Language and Literature‚ Payam Noor university‚ Tehran‚ Iran
4 Assistant Professor ‚Department of Persian Language and Literature‚ Payam Noor university‚ Tehran‚ Iran.
چکیده [English]

Mosarrahat ul-asmā’ is a bi-lingual dictionary‚ Arabic to Persian‚ written by Lotfullah ebn abi Yousef Halimi‚ ottoman lexicographer and philologist of the ninth and beginning of the tenth century AH (15 century AD). This book written in 872 AH (14۶۶ AD) ‚ has nearly 17112 headwords, considering some of their Turkish equivalents (nearly 1180 headwords), we can somehow call it a tri-lingual Arabic to Persian and Turkish dictionary. Considering to emersion of this kind of dictionaries in the ninth-century‚ we can enumerate Mosarrahat ul-asmā’ as a pioneer in this field.In addition to carrying a variety of definition language, we can mention other features of this book including: presenting a comprehensive and complete definition of some headwords which is distincting from similar dictionaries, recording Arabization (to indicate pronunciation) of some of the Persian and sometimes Turkish equivalents that display outdated pronunciation of words, their local dialect or Turkish dialect, Using some rare and alternative pronunciation of words that represent their phonetic changes, Using rare and compound words, recording specialized medical words.
Keywords: Old lexicography Mosarrahat ul-asmā’‚ Lotfullah Halimi‚ linguistic features‚ rare words.              
Mosarrahat ul-Asmā’ is a bi-lingual Arabic to-Persian dictionary‚ written by Lotfullah ebn abi Yousef Halimi‚ ottoman lexicographer and philologist of the ninth and beginning of the tenth century AH (15 century AD). This book written in 872 AH (1466 AD) ‚ has nearly 17112 headwords, considering some of their Turkish equivalents (nearly 700 headwords), we can somehow call it a tri-lingual Arabic to Persian and Turkish dictionary. Considering this kind of dictionary emersion in the ninth-century‚ we can enumerate Mosarrahat ul-Asmā’ as a pioneer in this field.
This book is the result of the authorship of the lexicographer who has written several dictionaries; including Bahr ul-gharā’eb, Loghat-e Halimi, Nesār ul-Malek, and Tohfat ul-Maghaddamat ul-loghat. Undoubtedly his long life, learning various sciences and being in important employment has had a great influence on the expansion of his lexical range, therefore this book is a precious treasure of Persian and Turkish words and combinations, valuable information about their meanings, phonetic, lexical developments and represents the skill of the author in the art of lexicography.
This dictionary‚ has nearly 17112 headwords arranged in alphabetical order based on the first and second letters. Considering the type of grammatical words in the Arabic language (Noun, Verb, and Preposition), these headwords are «Nouns». Headwords and their meanings are arranged in this book in the lexicography of the Ottoman land, such that Arabic headwords are written one after another and their meanings are arranged just right below it like a cross. The author has collected these headwords from books including Moghaddamat ul-Adab by Jār ul-llāh-e Zamakhshari and Assāmi fel Asāmi by Abulfath-e Meydāni and he added explanations to them obtained from the books including Assehāh by Jowhari, Jamharat ul-loghat by Ebn-e Dorayd, Mojmal ul-loghat by Ebn-e Fāres, Almerghāt by Adib-e Natanzi, Ghānun-e Adab by Abulfazl-e Habishi, etc.
The oldest accessible source which has mentioned Mosarrahat ul-Asmā’ is Anis ul-Fogha-hā by Ghasem ebn-e Abdollāh-e Ghownavi (dead 987 AH). He has introduced Mosarrahat ul-Asmā’ in his work beside famous dictionaries like Al’eyn by Khalil ebn-e Ahmad, Assehāh by Jowhari, Asās ul-Balāghe by Zamakhshari, Almasāder by AbuBakr-e Tanusi, etc, in the introduction chapter of the «Kotob ul-loqat».
This dictionary has unique stylistic and lexical features that after correcting and editing, as an old prose text and a reference book can be a suitable context for literary research and lexical references in various areas. The most important features of this book are:
«Features of lexicography»: Presenting the new methods of lexicography by comprehensive definitions in a way that the dictionary user grasps the proof of the meaning; Presenting various lexical information in every headword; Indicating short vowel sounds of the words; Using several types of plural and simple words; Recording synonyms of the word, etc.; Using the rare meanings of the words; Using the brevity in the term for abstaining from wordiness by shortening the sentence by making descriptive compounds.
« Lexical and phonetic features»: Recording the rare and compound words that have been used rarely in the texts; Recording the words with their old pronunciation that today are not pronounced like that anymore except in a few special Persian-speaking areas and both its old and modern pronunciations have been recorded in available dictionaries; Recording the words which their pronunciation is not available in any dictionary and there is a possibility that it is a dialect from certain regions or a Turkish accent if the scribe did not record it incorrectly; Recording the pronunciation of Turkish words, which represents the old pronunciation of Ottoman Turkish in the 9th century; Recording the Specialized words: Lotfullāh-e Halimi had skills in judgment, Islamic jurisprudence, medicine, poetry, prosody and rhyme, calligraphy, astronomy, etc. Therefore, this book is a valuable repository of specialized words in the aforementioned fields, especially medicine.
«Grammatical features»: Making new and rare compounds (composite words); Using nouns with their unnormal qualifying adjectives; Using the noun and its qualifying adjective inversely (following the Turkish language); Using the noun and its qualifying adjective like Arabic grammar.
Result: Mosarrahat ul-Asmā’ dictionary has unique stylistic and lexical features that highlight the necessity of correcting and printing this book. Fortunately, this book is under correction and final editing.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Old lexicography
  • Mosarrahat ul-asmā&rsquo
  • Lotfullah Halimi
  • linguistic features
  • rare words
آقابزرگ تهرانی، محمّدمحسن (1983/1403)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت: دارالاضواء.
ابن بلخی (1921)، فارس‌نامه، به کوشش گای لسترنج و رینولد الن نیکلسون، کمبریج: مطبعة دارالفنون.
ابن درید، محمّد بن حسن (1987)، جمهرةاللغة، به کوشش دکتور رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن منظور، محمّد بن مکرّم (1994/1414)، لسان‌العرب، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ادیب کرمینی، علی بن محمّد بن سعید (1385)، تکملةالاصناف، به کوشش علی رواقی با همکاری زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1897)، لغت فرس، به کوشش پاول هرن، گتنگن: مطبع دیتریخ.
بروسه‌لی، محمّدطاهر (1333)، عثمانی مؤلفلری، استانبول: مطبعۀ عامره.
بغدادی، اسماعیل (بی.تا)، ایضاح‌المکنون (فی الذیل علی کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون)، به تصحیح محمّد شرف‌الدین پالتقاپا و رفعت بیگله کلیسی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بغدادی، اسماعیل (1951)، هدیةالعارفین (اسماء المؤلفین و آثار المصنفین)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بوسینه، منجی (2004م/1425)، موسوعة العلماء و الأدباء العرب و المسلمین، بیروت: دارالجلیل
بی.نا (1367)، تاج‌الاسامی (تهذیب الاسماء)، به تصحیح علی اوسط ابراهیمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بی.نا (1960)، «من مصادر التاریخ العربی باللغة الفارسیة: کتاب القوامیس العربیة باللغة الفارسیة: فرهنگنامه‌های عربی»، سال اول: شمارۀ 4، بیروت: نشریۀ الدراسات الأدبیه.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (1350)، قانون ادب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ثریا، محمّد (1311)، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول: مطبعۀ عامره.
جعفری، زهرا (1393)، «فرهنگ شعوری»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد5، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1984/1404)، الصحاح (تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة)، به کوشش احمد عبدالغفور عطّار، بیروت: دارالعلم للملایین.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبداللّه (بی.تا)، کشفالظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
حسن‌دوست، محمّد (1393)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حلیمی، لطف‌اللّه (1394)، بحرالغرائب (نسخه برگردان)، به اهتمام یوسف بیگ باباپور، تهران: منشور سمیر.
حلیمی، لطف‌اللّه (888)، مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی به شمارۀ  13824، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
حلیمی، لطف‌اللّه (906)، مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی به شمارۀ 980، کتابخانۀ ملک.
حلیمی، لطف‌اللّه (907)، مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی به شمارۀ 5505، کتابخانۀ دانشگاه تهران.
حلیمی، لطف‌اللّه (ق10/11)، مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی به شمارۀ 3989، کتابخانۀ دانشگاه تهران.
حلیمی، لطف‌اللّه (ق11/12)، مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی به شمارۀ 3843، کتابخانۀ دانشگاه تهران.
حلیمی، لطف‌اللّه (بی.تا)، مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی بی.ش، کتابخانۀ دانشگاه ملبورن استرالیا.
درایتی، مصطفی (1392)، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فتخا)،تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
درایتی، مصطفی (1389)، فهرستوارۀ دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
دهار، قاضی‌خان بدر محمد (1349)، دستورالاخوان، به کوشش سعید نجفی اسداللهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا، علی اکبر (1377)، لغتنامۀ دهخدا، تهران: مؤسسه لغتنامۀ دهخدا.
ذاکر‌الحسینی، محسن (1384)، «بحرالغرائب»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد 2، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ذاکر‌الحسینی، محسن (1383)، «حلیمی و فرهنگ‌هایش»، ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان، ش ۱۸.
رشنوزاده، بابک (1375 الف)، «حلیمی»، دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در آناتولی و بالکان)، جلد6، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رشنوزاده، بابک (1375 ب)، «فرهنگ‌نویسی فارسی در آناتولی و بالکان»، دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در آناتولی و بالکان)، جلد6، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رشنوزاده، بابک (1375 ج)، «مصرّحةالأسماء»، دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در آناتولی و بالکان)، جلد6، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رودکی سمرقندی، ابوعبداللّه جعفر بن محمّد (1319)، احوال و اشعار ابوعبداللّه جعفر بن محمّد رودکی سمرقندی (مجلد سوم)،
به کوشش سعید نفیسی، تهران: شرکت کتابفروشی ادب.
زنجی سجزی، محمود بن عمر (1364)، مهذّب‌الاسماء (فی مرتّب الحروف و الاشیاء)؛ به تصحیح محمّدحسین مصطفوی، تهران: علمی و فرهنگی.
سپهر، محمدتقی (1383)، براهین‌العجم، با حواشی و تعلیقات جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1338)، ترجمه و قصه‌های قرآن، به کوشش یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
صاحب بن عباد، اسماعیل (1994/1414)، المحیط فی‌اللغة، به تحقیق شیخ محمّدحسن آل یاسین، بیروت: عالم‌الکتب.
صادقی، علی اشرف (1395)، «مهذّب‌الاسماء»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد6، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
صباغی، علی (1390)، «بررسی روش کار فرهنگ‌های دو و سه زبانۀ فارسی – ترکی – عربی»، شمارۀ 11، تهران: سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب).
عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1345)، قابوسنامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
فرهنگیار، سامانۀ فرهنگ‌نگاری گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
قونوی، قاسم بن عبداللّه (1427)، انیس‌الفقهاء (فی تعریفات الالفاظ المتداوله بین الفقهاء)، به کوشش احمد بن عبدالرزاق الکبیسی، ریاض: دار ابن‌الجوزی.
کاتبی، علی (1389)، «حلیمی لطف‌اللّه بن یوسف»، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد ۱۴، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.
کحّاله، عمررضا (1376)، معجم‌المؤلفین (تراجم مصنفی الکتب العربیه)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
کردی نیشابوری، ادیب یعقوب (1355)، کتاب البلغه، به کوشش مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کوفی، علی بن حامد (1384)، فتح نامۀ سند (معروف به چچ‌نامه)، به کوشش عمر بن محمد داوود پوته، تهران: اساطیر.
مجدی افندی، محمد (1269)، حدائق‌الشقایق (ترجمۀ الشقائق النعمانیه)، به تصحیح حاج علی افندی، استانبول: طبعخانۀ عامره.
محمّد بن عبدالخالق، ابن معروف (1392)، فرهنگ کنزاللغات، به کوشش رضا علوی، تهران: مرتضوی.
منزوی، احمد (1350)، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ئی.
منزوی، علینقی (1337)، فرهنگنامه‌های عربی به فارسی، تهران: دانشگاه تهران.
میدانی، ابوسعد سعید بن احمد (1377)، الاسمی فی الاسماء، به تصحیح جعفرعلی امیدی نجف‌آبادی، تهران: اسوه.
میدانی، ابوالفتح احمد بن محمد (1345)، السّامی فی الاسامی (نسخۀ عکسی)، به کوشش جعفر شهیدی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
Erkan‚ Mustafa (2016)‚ »Halîmî‚ Lutfullah«‚ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV)‚ 15 vol, with two supplementary volumes published in.
Halîmî‚ Lutfullah b. Ebu Yusuf  (2013)‚ Lügat-I  Halîmî‚ hazirlayan/ Adem Uzun‚ Türk Dil Kurumu‚ Ankara.
Kamus-i Türki: https://turki.cagdassozluk.com/maddeler